Tímarit lögfræðinga - 01.04.2003, Page 37

3.3 Sambandslagasáttmálinn 1918. ísland fullvalda ríki
Danmörk varð stjórnarskrárbundið lýðræðisríki við setningu stjómarskrár
1849 sem kom í stað Konungalaganna. Þar með var einveldi afnumið. ísland
fékk stöðu lands" ’ innan danska konungsríkisins með sérstakt ráðgefandi þing
(1845), stjómarskrá (1874) og innlendan ráðherra (1904).
Fyrsta desember 1918 varð ísland hins vegar frjálst og fullvalda ríki þegar
Sambandslögin tóku gildi samtímis á íslandi og Danmörku. Á íslandi höfðu
lögin verið borin undir kosningabæra menn í þjóðaratkvæðagreiðslu.Því hefur
verið haldið fram að fullveldi Islands hafi verið takmarkað, þ.e. ísland hafi orðið
þjóðréttaraðili en fullveldið hafi komið „með nokkrum takmörkunum þó“.
Fullveldi Islands árið 1918 var í sjálfu sér ekki takmarkaðra en fullveldi
annarra ríkja. Málefnasambandið var þjóðréttarlegt samband, ríkisborgara-
rétturinn var sérstakur og enda þótt Danir færu með utanríkismál var það aðeins
í umboði íslendinga. Danir réðu ekki utanríkismálum Islendinga. Engin ástæða
er til að telja að þjóðréttarhæfi íslendinga hafi verið takmarkað til 1940 sökum
ákvæða sambandslaganna um utanríkismál eins og haldið hefur verið fram. ‘
Á hinn bóginn er ljóst að aðild íslands aðjyjóðarétti, fullkomin viðurkenning
og þekking samfélags þjóðanna á fullveldi Islands gekk hægt, en því réð ekki
takmarkað aðildarhæfi Islands heldur ef til vill smæðin.
ísland lýsti áhuga á þátttöku í fyrirrennara Sameinuðu þjóðanna, Þjóða-
bandalaginu, en engin umsókn frá ísland fékk formlega afgreiðslu. Þau skila-
boð bárust að ísland kynni að vera of lítið ríki en almenn hlutleysisyfirlýsing
Islands, sem var einsdæmi í þjóðarétti, var ekki talin fyrirstaða í formlegu erindi
Þjóðabandalagsins þar um.
Eitt einkenna fullvalda ríkja er bæmi þeirra til að gera samninga við önnur
ríki. Þennan rétt tók ísland sér þegar árið 1916 við þær sérstöku aðstæður sem
sköpuðust vegna ófriðarins í álfunni. í maí það ár gerðu Islendingar samning
við Breta án milligöngu Dana. " Sambandslögin höfðu í för með sér að Island
skuldbatt sig með ríkjasamningum og Island gat tekið ríkislán erlendis og gerði
það árið 1921 í fyrsta sinn.’4 Á árunum 1918 til 1924 voru gerðir 20 verslunar-
29 ísland fékk stöðu lands en ekki ríkis. Innan danska konungsríkisins j*átu verið mörg lönd en ekki
mörg rfki. Helstu stofnanir íslensks samfélags voru kenndar við landið ísland en ekki ríkið allt fram
til ársins 1918.
30 Frumvarp til dansk-íslenskra sambandslaga var lagt fram á Alþingi á sérstöku aukaþingi haustið
1918 þar sem það var samþykkt óbreytt 9. september. Rúmum mánuði síðar fór fram þjóðar-
atkvæðagreiðsla um samninginn og guidu 90,9% samþykki sitt við honum. Aðeins 43,8% kosn-
ingabærra manna tóku þátt. Frumvarp til dansk-íslenskra sambandslaga var samþykkt á danska
þinginu 27. nóvember en samningurinn tók gildi 1. desember eftir að konungur Danmerkur og
íslands hafði undirritað lögin, en nú var nafn íslands í fyrsta sinn tekið upp í formlegan titil
konungs.
31 Gunnar G. Schram: Ágrip af þjóðarétti. Rvík. 1986, bls. 13.
32 Sama heimild, bls. 28.
33 Helgi P. Briem (útg.): Samningar íslands við erlend ríki I. Rvík. 1963, bls. 5.
34 Einar Arnórsson: Þjóðréttarsamband íslands og Danmerkur, bls. 28.
31