Tímarit lögfræðinga - 01.04.2003, Side 74

Tekið skal fram, að enda þótt óhjákvæmilegt sé að fjalla undir einum hatti
um sumt það sem einkennir rétt Suður-Ameríkuríkja (því að þar verða vissulega
afar mörg sameiginleg einkenni fundin), ber í raun réttri að fara varlega með
allar alhæfingar í því efni því að vitaskuld eru séreinkenni réttar hvers ríkis þar,
jafnt sem víðast annars staðar, svo augljós þegar nánar er skoðað að lesand-
anum ber að leiða hugann að tilvist þeirra þótt ekki sé unnt að fjölyrða um mörg
þeirra.
3. NOKKUR HÖFUÐEINKENNI OG ÞRÓUNARDRÆTTIR
Þegar Evrópubúar (einkum Spánverjar og Portúgalar) tóku að leggja undir
sig hin miklu landflæmi Suður-Ameríku voru þar fyrir innfæddir menn, frum-
byggjar af kynþætti indíána, sem bjuggu við sundurleita menningu og mæltu
fjölmörgum tungum. Margir þeirra lifðu við fábrotnar réttarvenjur en sumar
fruntþjóðimar áttu sér þó allþróað stjórnarfar og menningu, einnig réttar-
menningu, fyrst og fremst þó í Inkaríkinu sem teygði sig um þúsundir kílómetra
eftir vestasta hluta meginlandsins. Inkamir þróuðu hins vegar aldrei neitt ritmál
þannig að lög þeirra og réttarsiðir féllu í gleymsku, að miklu leyti, eftir að ríki
þeirra var kollsteypt. Svo mikið er víst að sigurvegararnir, nýlenduherramir, sáu
almennt ekki ástæðu til þess að taka í neinum mæli upp einhverjar af þeim
hefðbundnu réttarreglum sem hinir innfæddu höfðu búið við, heldur innleiddu
þeir sinn eiginn rétt, spánskan eða portúgalskan, og beittu honum eins og
framast gat átt við. Undir þetta urðu hinar innfæddu þjóðir almennt að beygja
sig þótt flest í hinum „nýja“ rétti hafi verið þeim afar framandi I fyrstu og
reyndar lengi síðan. Auðvitað lifðu þó tiltölulega fámennir og frumstæðir kyn-
þættir enn við forna siði í þeim heimkynnunt sínum sem voru afskekkt og lítt
fýsileg til búsetu manna af Evrópustofni, en réttarhugmyndir þeirra höfðu hins
vegar engin áhrif á hinn almenna rétt suður-amerísku þjóði íkjanna eins og hann
þróaðist.
Réttarreglur þær sem giltu í nýlendunum voru að öllu leyti af fomum Vestur-
Evrópustofni. Þeim var einfaldlega „plantað“ I nýtt umhverfi, í fyrstu án mikilla
breytinga nema hvað varðaði tiltekin atriði stjórnsýsluréttar í „gömlu lönd-
unum“ sem ekki gátu átt við í hinu nýja og framandi umhverfi. Á gjörvöllu
nýlendutímabilinu var ekki fyrir að fara neinum stjórnarskrám eða stórum og
nýlegum lögbókum, allt þess háttar kom fyrst til sögunnar eftir að frelsisbarátta
Suður-Ameríkumanna í hinum spænskumælandi landsvæðum álfunnar hafði
leitt til afgerandi sigra og sambandsslita við „gamla landið“ með stofnun nýrra
ríkja. Hliðstætt átti reyndar einnig við í Brasilíu þótt þar væri ekki um blóðuga
frelsisbaráttu að ræða. Réttarreglur „gömlu landanna“ voru hins vegar langt frá
því að vera sérlega fullkomnar eða aðgengilegar á þessum tímum. Þær voru að
sumu leyti mjög fornar að stofni til og því úreltar í einhverjum mæli, sundur-
leitar og ósamstæðar. Réttaróvissu (þ.e. vafa um það hvað væru rétt lög) gætti
einnig á tilteknum sviðum.
Þær réttarheimildir sem voru innleiddar í hinum spænskumælandi hluta
68