Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1918, Blaðsíða 16

16
einmitt máttar- og vanmáttartilfinningin hinar eiginlegu
frumkendir, en auðmýkt og stærilæti samsettar úr þeim og
öðrum tilfinningum.
IX. Lostinn og æxlunarlivötin. Löngunin til holdlegra
samfara er, eins og kunnugt er, einhver sterkasta og út-
breiddasla hvötin í öllu dýraríkinu önnur en endurnæring-
arhvötin. Þólt hún nú í fyrstu sprelti ekki af öðru en liold-
legum losta, þá eru ýmsar tilfinningar henni samfara, og oft
elur hún í skauti sjer bæði ást og trygð með mönnum og
skepnum. Gagnvart keppinautum fyllist karldýrið einatt
reiði og vígamóði og jafnvel afbrýði, en það er einkennilega
samsett tilfinning, eins og síðar skal sýnt (í XI. kafia); en
kvendýrið finnur í fyrstu til stygðar og blygðunar, en síðan
til undirgefni. En upp af samvistunum sprettur oft varanleg
blíðutilfinning og hún getur aftur af sjer ást og trygð, jafn-
vel hjá dýrum, því að það er alls ekki ólitt, að þau uni
saman æfilangt, þólt hilt sje auðvitað líðara. En með
mönnum verða ástirnar milli karla og kvenna að mjög
svo samsettri hugð (sentimenl), sem betur mun lýst síðar
(í X. kafla).
X. Foreldraást og nmhyggja fyrir afkvæminn. Enginn ef-
ast um, að foreldraástin sje flestum hinum æðri skepnum
eiginleg og i eðlið borin. En hún kemur þó einkum í ljós i
umönnun móðurinnar fyrir afkvæminu. Hvötin til
þessa er svo sterk, að velflestar dýramæður hafa sjálfar sig
í hættu og leggja jafnvel lifið í sölurnar til þess að bjarga
afkvæminu, sbr. rjúpuna, sem flækist fyrir manni langar
leiðir eftir götunni og á undan manni til þess að leiða at-
hygli manns frá ungum sínum og villa manni sýn. Einhver
viðkvæmni og b 1 í ð u ti 1 fi n n i ng hlýtur að liggja lil
grundvallar fyrir svo sterkri og einbeittri hvöt; en af þvi að
hún kemur bæði tíðar og víðar í Ijós hjá kvendýrinu en
hjá karldýrinu, nefnum vjer hana móðurást, þólt hún
komi raunar líka greinilega í Ijós hjá karldýrum sumra teg-
unda og mætti þá eins vel heita foreldraást. Hún er orðin
svo sterk hjá sumum dýrum, einkum þó hjá öpum, að hún
er orðin að orðtaki — Affenliebe nefna I’jóðverjar heimsku-
legt eftirlæti — enda eru dæmi til, að apamæður beri unga
sina mánuðum saman á handlegg sjer og sleppi þeim ekki
úr fanginu. Hjá hinni mannlegu móður verður móðurástin
að mjög svo samsettri hugð, sem oftast nær er vakin og