Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1918, Page 82

82
þeir hirði lítið um eða kæri sig jafnvel kollótta um sinn
innra mann.
En svo er nú fyrir þakkandi, að sumir hafa hug og djörf-
ung til þess að hefja sig upp yfir almenningsálitið, þegar því
er að skifta, og spyrja sjálfa sig að því, hvað sje í sannleika
golt og rjelt. Og sjálfshugð þessara manna, sem raunar eru
ekki nema »þeir fáu útvöldu«, lætur sjer mest um það hug-
að, hvernig maður eigi að fara að þroska sinn innra mann
svo, að hann verði bæði sannur, góður og göfugur. Og fyrir
hina sífeldu »sjálfsumhyggju« samvitsku sinnar komast þessir
menn á stundum á fjórða og síðasta stigið, stig hins sanna
siðgæðis.
Hvergi ber jafn-glögt og greinilega á umhyggju mannsins
fyrir sínum eigin innra manni eins og í þeirri siðferðilegu
sjálfshugð hans, er vjer nefnum samvitsku. Má vel vera,
að þessi sjálfsumhyggja sje í fyrstu sprottin upp af hræðsl-
unni við almannaróminn og áfellisdóma annara eða upp af
þeirri sómatilfinningu, sem af þessari hræðslu sprettur. En
þessari sómatilfinningu fyrir því, hvað sæmilegt sje íþvíylra
framferði, slær þó smám saman inn við umhugsunina um
vorn innra mann og verður hún þá að umhyggju fyrir hon-
um. Þessa sjálfshugð eða sjálfsumhyggju nefna menn nú ein-
mitt samvitsku og viðurlög hennar í hugskoti manns ýmist
»góða« eða »vonda« samvitsku, sem er sama og ánægja með
sjálfan mann, þá er maður hefir hreylt rjettilega, en sam-
vitskubit og iðrun, þá er maður hefir breytt rangt eða illa.
Og þessi umhyggja fyrir manns innra manni getur að lok-
um orðið svo rík, að maður hræðist að aðhafast nokkuð
það, er geti varpað bletti eða skugga á manns eigin innra
mann, jafnvel þótt maður geri það svo enginn viti og í
þeirri vissu, að það komist aldrei upp. í þessari sjálfs-
virðingu, svo og virðingu manns fyrir því, sem maður
telur sannast og rjettast, er hin eiginlega siðvendni (mor-
alileí) fólgin. Og þegar maðurinn er einu sinni kominn inn
á þessa braut sannrar siðvendni, þá fyllist hann á stundum
svo mikilli þrá eftir að fullkomna og betra sinn eigin innra
mann, að það verður úr því ein aðalviðleitni hans og hugð-
arefni.
En sjálfshugð manna getur verið, og er því miður oftast
nær, i öðru fólgin en þessari siðferðilegu sjálfshugð. Hún
tekur í raun rjettri yfir öll þau hugðarefni manna, er að
einhverju leyti varða sjálfa þá og þeir því ýmist girnast eða