Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1918, Page 96

96
mun að fá þörfum sínum fullnægt, en að sama skapi eykst
hvötin og magnast.
Það er nú mikið undir upplagi mannsins sjálfs komið,
hvaða hugðir fá helst tök á huga hans og hverjar hneigðir
hans verða. I3að er og nokkuð komið undir uppeldi því,
sem maðurinn fær og eftirdæmi annara, því eins og mál-
tækið hermir: »fje verður jafnan fóstri liktcc. Oft geta og
sterkar hvatir gengið i ætlir, en mikið er þá undir uppeld-
inu og eftirdæminu komið, í hvaða átt þær sjerstaklega
hneigjast.
Nú er því á hinn bóginn þann veg farið, að ein hugðin
og ein lmeigðiu geta útilokað aðra. Maður getur t. d. ekki
hvorttveggja í senn, elskað og hatað .sama manninn, og þvi
siður gelur maður á sama tíma verið bæði staðljmdur og
óstaðlyndur við sama lnigðarefnið. Einnig þetta er nokkuð
undir upplagi manns koinið, því að auðvitað lmeigist hug-
urinn helst í þá áttina, sem upplagið bendir, einkum þó cf
uppeldið eða fordæmi annara stefnir í sömu áttina. En af
þessu leiðir það, að skapeinkunnir mannsins, hvorl sem
þær eru upprunalegar eða áunnar, stemma stigu fyrir þró-
un þeirra hugða, sem þeim eru andstæðar, en greiða aftur
götu þeirra hugða, sem hneigjast í lika átt.
Ef nú einhver liugð manns verður, annaðhvort fyrir
manns eigin ákefð eða fyrir sífelda endurtekningu og vana,
að ástriðu, sem maður á annaðhvort bágt með eða kærir
sig ekki lengur um að sporna við, þá tekur hún að móta
og mynda alla skapgerð mannsins, hvort sem það er nú lil
ills eða góðs, og gera hann að alveg sjerstakri »mannteg-
und«, þann nautnhneigða að nautnasegg, þann ágjarna að
svíðing eða niríli, hyggindamanninn æ hygnari og góðmenn-
ið æ meira góðmenni, eins og þegar hefir verið drepið á.
Maðurinn myndast þannig og mótast eftir hinni ríkjandi
tilhneiging sinni.
Þótt vjer höfum nú dæmi þessa dagsdaglega fyrir augum
og þetta sje eitt af þvi, sem mestu máli skiftir, þar eð bæði
andleg og veraldleg velferð manns er venjulegast undir því
komin, að hvaða manni maður verður, þá hafa vist fæstir
gert sjer fyllilega ljóst, með hvaða hætti þetta fer fram í sál-
arlífi manns. Og þó er það ofur einfalt mál. Maðurinn
verður það, sem hann fýsir helst að verða, fyrir siendur-
tekið val, en í þessu vali sinu þjónar hann venjulegast þeim
hugðum sínum eða girndum, sem ríkastar eru í huga hans.