Hugur - 01.01.1996, Síða 83

Hversvegna?
81
séu raunsannindi en ekki röksannindi væri lítið hægt að mótmæla
ummælum þeirra. Þeir eru þó, eða þeir virðast alltént vera, að segja
miklu meira. Þeir virðast allir á einu máli um að til sé flokkur
merkingarbærra spuminga sem byrja eðlilega og tilhlýðilega á orðinu
„hversvegna“ í ákveðinni merkingu sem ekki er hægt að svara með
skírskotun til reynslu. Höfundar sem tilheyra fyrri hópnum halda því
fram að svörin fáist annars staðar. Óvissu-raunspekingamir halda því
fram að það sé alls ekki á mannlegu færi að finna svörin.
Það eru þessi efnislegu atriði sem hér verður fjallað um, og
nauðsynlegt er að benda á að mikil ruglandi er í öllum skoðunum af
þessu tæi. í fyrsta lagi, þó að þessi athugasemd skipti minnstu máli,
þá gegna „hvemig“ og „hversvegna“ ekki alltaf gagnstæðum hlut-
verkum heldur eru þessi orð við tilteknar aðstæður notuð til að spytja
alveg sömu spuminganna. Þannig notum við „hvernig“ og „hvers-
vegna“ jöfnum höndum þegar við vitum eða höldum að eitthvert
fyrirbæri, A, sé orsök einhvers annars fyrirbæris, X, en okkur er jafn-
framt ókunnugt um „gangverkin“ í orsakasambandinu milli A og X.
Við vitum, til dæmis, að tiltekin lyf lækna tiltekna sjúkdóma en
þekking okkar er í læknisfræðilegri merkingu „byggð á reynslunni
einni.“ Hér mundum við vera jafn tilbúin að segja að við vitum ekki
„hversvegna“ lyfið læknar og að við vitum ekki „hvernig“ það gerir
það. Eða, svo að allfrábmgðið dæmi sé tekið, það er útbreidd skoðun
að orsakasamband sé milli sígarettureykinga og lungnakrabba. Það er
líka vitað að stundum reykja tvær manneskjur jafn mikið og samt fær
önnur þeirra lungnakrabba en hin ekki. í slíku tilfelli vaknar eðlilega
sú spurning hversvegna sígarettureykingar, ef þær eru þá orsökin
yfirleitt, leiði til krabbameins í öðm tilfellinu en ekki í hinu. Og við
værum alveg eins reiðubúin að láta í ljós fáfræði okkar eða undmn
með því að segja að við vitum ekki hvemig á því stendur að fyrri
maðurinn fékk krabbamein af reykingum en sá síðari ekki eins og
með því að segja að við vitum ekki hversvegna svo er. í öllum
slíkum tilfellum er ljóst að raunvísindin eru í grundvallaratriðum fær
um að fást við „hversvegna" engu síður en við „hvernig“, þó ekki
væri nema vegna þess að orðin eru notuð til að spyrja alveg sömu
spuminga.
Því verður þó ekki neitað að í tilteknum samböndum em „hvemig“
og „hversvegna“ notuð til að spyrja ólíkra spuminga. Þessi andstæða