Hugur - 01.01.1996, Blaðsíða 121

Ritdómar
119
Það er ómögulegt að skrifa eitthvað í líkingu við þetta án þess að telja sig
búa yfir einhverri tegund sannleika - og hunsa öll rök trúleysingja og
sældarhyggjumanna sem Sókrates þráttaði við á sinni tíð. Ef sagan á að
vera þessi mikli dómari, þá hljóta sagnfræðingar að hafa einhverja þá
sannleiksstiku sem farið hefur fram hjá mörgum. Og makleg málagjöld
geta menn einungis fengið að þér séu til. Og ef það er nú rétt, að guð sé
dauður og maðurin einfaldlega deyi og sé steindauður ávallt þar eftir (sem
okkur íslendingum hefur raunar alltaf reynst erfitt að fallast á), þá er alveg
sama hvað Hannes og hans líkar fara illum orðum um Stalín; slíkt raus
snertir hann ekki par. Og sé hann nú ekki steindauður, heldur til í æðra og
andlegra formi, þá virðist líklegt að dómararnir séu ekki sagnfræðingar
þessa heims, heldur á sama síldarpani og Stalín og hans kónar eru settir á.
Þrátt fyrir þetta einkennilega afturhvarf til norrænnar heiðni í
viðhorfum, þá er síðari hluti kaflans um Machiavelli mjög líflegur og
skemmtilegur aflestrar, þar sem Hannes túlkar Machiavelli sem raunsæis-
sinna með innsýn sem enn er gagn að fyrir þá sem styðji gjörólíkar
stjómmálahugmyndir. Hann gerir þar skynsmalegan greinarmun á skrifum
Machiavellis sjálfs og svokölluðum Machiavellianisma í stjórnmálum,
sem löngum hefur staðið fyrir óhefta eiginhagsmunastefnu, grimmd og
skeytingarleysi um allt annað en árangur frá sjálfhverfu sjónarhorni. í
þeim umræðum rekur Hannes þrjár megin röksemdir fyrir því afhverju
skynsamlegt sé að tortryggja alla valdsmenn, og eru þær hornsteinn
röksemdanna sem færa má fyrir fulltrúalýðræði: Gera verður ráð fyrir
eigingimi valdsmanna og því að þeir skari eld að eigin köku, rétt eins og
menn gera ráð fyrir í viðskiptum; að sama skapi er skynsamlegt í ljósi
reynslunnar að gera ráð fyrir vondum valdsmönnum og ástæðan er sú að
hagsmunir manna skarast óhjákvæmilega og því tryggi þeir sína
sérhagsmuni, sem kann að skaða heildina. Loks eru þriðju rökin þau að
vandséð er að mikill vandi hljótist af þótt goldin sé tortryggni við
störfum góðra valdhafa: „Annað er fagnaðarefni, hitt vandi." (93)
Á endanum er þó erfitt að líta fram hjá djúpum ruglingi sem skín í
gegnum umfjöllunina; lýsingarorðið „vondur" virðist hafa sérkennilega
merkingu hér, því vonskan felst fyrst og fremst í því að menn hugsa um
eigin hagsmuni. Slíkt er þó „vont“ þá og því aðeins að mönnum beri að
hugsa fremur um hagsmuni annarra en sjálfra sín: þannig getur það verið
siðferðileg skylda manna að taka hagsmuni heildarinnar fram yfir eigin
hagsmuni. Sú kennisetning hljómar þó einkennilega úr penna þess sem
leggur höfuðáherslu á samkeppni einstaklinganna; að fylgja eftir eigin
hagsmunum er jafnframt hluti af „eðli“ manna, það sem þeir gera og ekki