Hugur - 01.01.1996, Blaðsíða 20

18
Kristján Krístjánsson
veija hana.19 Ástæðulaust er að endurtaka þá málsvörn hér. Þó verður
að minna á nokkur atriði til skýringar. Nytjastefnan er allsherjar-
kenning sem gengur út á að gildi siðlegrar athafnar ráðist af því hvort
hún auki heildarhamingju heimsins í bráð og lengd. Illu heilli hafa
flestir talsmenn nytjastefnu á 20. öld verið hughyggjumenn um gæði
og þar með hamingju. Þeir hafa talið að stefna bæri að því að auka
heildarhlut þess sem fólk sjálft mæti ánægjulegt í það og það skiptið
eða að sjá til þess að óskir sem flestra einstaklinga rættust í réttri for-
gangsröð. Síðara afbrigðið kallast á fínu máli „preference utilitarian-
ism“, forgangsnytjastefna, og lofsöng írinn Jeremy Bowman það á
haustdögum 1994 í fyrirlestrum norðan heiða og sunnan.20
Þetta er ekki sú nytjastefna sem ég aðhyllist heldur ræ ég á borð
með John Stuart Mill sem var hluthyggjumaður um inannleg gæði,
taldi að „nytsemi í víðustu merkingu“ skírskotaði til þroska ein-
staklingseðlisins og að greina mætti á milli lægri og æðri tegundar
ánægju: Hin síðari væri sú sem reyndir og dómbærir menn, er kynnst
hefðu hvorri tveggja, kysu fremur á grunni þekkingar sinnar á því
hvers lags ánægja risti dýpst. Þannig vildi enginn maður, sem vissi
hvað raunveruleg ást væri, skipta á henni og súkkulaði, hversu mikið
af svissnesku gæðasúkkulaði sem væri í boði og hversu mikla ar-
mæðu sem ástin bakaði honum á köflum. Samkvæmt Mill er því
hamingjan, sem stefna ber að, sú ánægja sem fólki er raunverulega til
góðs, sem stuðlar í raun að varanlegri vellíðan þess, en ekki sú ljúfa
villuværð sem það væri til með að kjósa sér til handa að vanhugsuðu
ráði í hita leiksins. Og það sem reynslan kennir okkur svo að skapi
mesta varanlega ánægju er einmitt að „hver maður öðlist sem mestan
og fyllstan þroska hæfileika sinna“.21
Einn kjarni allrar nytjastefnu er að menn beri í sjálfu sér jafna
ábyrgð á því sem þeir gera og láta ógert, þ.e. á öllum fyrirsjáanlegum
afleiðingum athafna sinna og athafnaleysis. Þeirri gagnrýni Anscombe
að það sé fáránlegt að framfærandi bams beri jafna ábyrgð á því að
19 Sbr. einkum „Nytjastefnan".
20 Opinber fyrirlestur hans þá hét „Sacrificing the Innocent".
21 Sjá tilvísanir í og umfjöllun um þessi og önnur ívitnuð orð Mills í
ritgerðum mínum, „Frelsi og nytsemd", Þroskakostir, bls. 61 og
áfram, og „Að kenna dygð“, Erindi siðfrœðinnar, ritstj. Róbert H.
Haraldsson (Reykjavík: Rannsóknarstofnun í siðfræði, 1993), bls.
39.