Hugur - 01.01.1997, Page 39

HUGUR
Leikreglur og lífsgildi
37
þessa fomu dygðastefnu að komast mætti að hlutlægum niðurstöðum
um forsendur lífshamingju og það væri raunar meginverkefni siðfræð-
innar að gera grein fyrir þeim.
Þessi fomgríski hugsunarháttur í siðfræði lifði í stórum dráttum af
gegnum miðaldir og gekk þar í eina sæng með kristnum hugmyndum
um yfimáttúrulega réttlætingu og tilgang hins góða lífs. Það er ekki
fyrr en á nýöld þegar breyttar hugmyndir um manneðlið og veruleik-
ann ryðja sér til rúms að menn taka að leita nýrra leiða til að renna
stoðum undir siðferðið. Með töluverðri einföldun má lýsa þessari
breytingu þannig að í stað þess að líta á siðferðið sem innri eiginleika
mannsins sé nú fremur litið á það sem ytra reglukerfi sem sé nauðsyn-
legt til að koma skikkan á mannleg samskipti.2 Svo tekin séu tvö
skýr dæmi sem varpa ljósi á þau skörpu skil sem hér verða í
siðfræðilegri hugsun má nefna Aristóteles annars vegar og Thomas
Hobbes hins vegar. Sá fyrmefndi leit svo á að siðferðið væri mönnum
nauðsynlegt til að þeir gætu náð að blómstra; sá síðarnefndi taldi
siðferðið óhjákvæmilegt til að koma í veg fyrir stríðsástand manna á
milli. Aristóteles leit því á þau lífsgildi sem menn tileinkuðu sér með
dygðugri breytni; Hobbes einblíndi á þær lágmarksleikreglur sem
menn yrðu að lúta til þess að mannleg samskipti gætu gengið fyrir
sig. Taka má dæmi úr umferðinni til að varpa ljósi á þennan mun frá
öðru sjónarhorni. Líkja má siðfræði Aristótelesar við tilraun til að
lýsa kostum þeirra ökumanna sem eru til fyrirmyndar í umferðinni;
siðfræði Hobbes gerir aftur á móti grein fyrir tímíerðarreglunum og
þeim viðurlögum sem menn kalla yfir sig þegar þau eru brotin.3
2. Afstaða Kants: Hamingjan er hugsjón ímyndunaraflsins
Sá heimspekingur sem leiðir þetta mál til skipulegra lykta er
Immanuel Kant. Andspænis hinum fomgnsku spekingum lagði Kant
á það áherzlu að það væri ekki hlutverk siðferðislífsins að gera okkur
hamingjusöm. Mig langar til að vekja athygli á tvenns konar rökum
sem Kant færir fyrir þessu viðhorfi. í fyrsta lagi bendir hann á að þótt
hamingjan virðist vera sammannlegt markmið þá séu leiðimar að
2 Sbr. Þorstein Gylfason, „Siðfræðispjall,“ (Háskóli íslands, 1981). Fjölrit.
3 Ég segi stuttlega frá siðfræði Hobbes í kveri mínu Þœttir úr sögu siðfrœðinnar
(Reykjavík: Háskóli íslands 1990), s. 37-44.