Hugur - 01.01.1997, Síða 49

HUGUR
Leikreglur og lífsgildi
47
getum losað okkur fyllilega undan hefðinni og staðið andspænis henni
sem óháðir einstaklingar.24 Menn geta í bezta falli náð að slaka á
böndum hefðarinnar og skapað sér svigrúm til að meta þau öfl sem
túlka þarfir þeirra, sjálfsskilning og gildismat.25
Meginhugmynd samræðusiðfræðinnar er í raun sú að það sé hlut-
verk heimspekingsins að lýsa skilyrðum þess að fólk geti komizt að
réttlætanlegum niðurstöðum í siðferðisefnum, en ekki að kveða upp
úr um það hverjar þær niðurstöður ættu að vera. Þessi skilyrði eru
bæði formleg og efnisleg, ef svo mætti segja. Hin formlegu skilyrði
eru tiltölulega óumdeild og varða fyrst og fremst hugsunar- og tján-
ingarfrelsi borgaranna. En það er ekki síður mikilvægt að velta fyrir
sér hinum félagslegu og persónulegu skilyrðum þess að upplýst lýð-
ræðisleg samræða geti átt sér stað. Hin félagslegu skilyrði tel ég
mikilvægast að nálgast neikvætt, en með því á ég við að greina þurfi
þá margvíslegu þætti í samfélagsgerð okkar og menningarlegu um-
hverfi sem hindra gagnkvæman skilning manna á milli. Hér hef ég
ekki eingöngu í huga tilteknar félagslegar hindranir, heldur ekki síður
ríkjandi hugsunarhátt og gildismat sem gera það oft að verkum að
raunveruleg samræða nær ekki að þrífast. Hér mætti til dæmis nefna
þau yfirráð sem leynast í menningunni og hindra að bæði kynin njóti
sanngjarnra lífskosta. Hin persónulegu skilyrði samræðna mætti
greina í samræðuvilja og samræðuhæfni einstaklinga.26 Ljóst er að
hvort tveggja krefst persónulegra eiginleika, svo sem hugrekkis,
heiðarleika og sannsögli, sem jafnframt verða helzt ræktaðir með
samræðum. Þá eiginleika mætti sem bezt kalla samrœðudygðir, en
hér hvílir áherzlan á þýðingu þeirra í því skyni að móta sanngjarnar
leikreglur en ekki á hlutdeild þeirra í mannlegri farsæld.
Hin félagslegu og persónulegu skilyrði samræðna kunna að virðast
vera til marks um það hve erfitt getur verið að greina á milli leik-
reglna annars vegar og hins vegar lífsgilda sem móta sjálfsmynd
manna og hugsunarhátt. Hér er því mikilvægt að fara varlega í grein-
24 Sandel gagnrýnir frjálslynda hugsuði fyrir þessa villu í riti sínu Liberalism and the
Limits of Justice (Cambridge: Cambridge University Press 1982).
2^ Sbr. Habermas, Communication and the Evolution of Society, þýð. Thomas
McCarthy (Boston: Beacon Press 1979), s. 93. Sjá einnig Kymlicka, Contempo-
rary Political Philosophy, s. 212.
26 Sjá nánar bók mína Siðfrœði lífs og dauða, s. 60.