Hugur - 01.01.1997, Blaðsíða 68

66
Stefán Erlendsson
HUGUR
greiningu á forsendum skynsamlegrar rökræðu einni saman. Alhæf-
ingarlögmálið (A) öðlast fyrst sérstaka siöferöilega merkingu þegar
þessar forsendur hafa verið settar í samhengi við almenna hugmynd
um hvað felist í því að réttlæta viðmið um hegðun.53 Rökræðu-
reglurnar fela vissulega í sér forskrift en þær mynda ekki sérstakt
sidalögmál í þeim skilningi að um sé að ræða frumhugtak siðferði-
legrar skyldu eða skuldbindingar (Sollgeltung). Þessi afstaða Haber-
mas ræðst einkum af tvennu: Annars vegar tilgreina rökræðureglumar
nauðsynleg skilyrði þess að hægt sé að stunda ákveðna tegund „mann-
legrar starfsemi,“ þ.e.a.s. að rökræða. Að þessu leyti eru þær hlið-
stæðar reglum í leik: Það er ekki hægt að fara á svig við þær frekar en
t.d. leika riddara eins og biskupi og halda því fram að maður sé samt
sem áður að tefla skák. Aftur á móti má hugsa sér að ekki sé útilokað
að hafna slíkri starfsemi í heild sinni.54 Ekki virðist heldur nauðsyn-
legt að túlka forskrift (eða forskriftarinntak) þessara undirstöðureglna
siðferðilega.55
Hins vegar, eins og ég kom inn á hér að ofan, setur Habermas sið-
ferðileg fyrirbæri í samband við félagsleg samskipti sem miða að
gagnkvæmum skilningi eða samkomulagi almennt eða við það sem
hann kallar samskiptabreytni, fremur en rökræðuna sérstaklega, sem
er meira krefjandi form slíkra samskipta. Siðferði snýst aðallega um
tvennt: Virðingu fyrir sjálfræði einstaklingsins og samúð og samkennd
með öðrum, sem má svo aftur rekja til þess hversu brothætt og
viðkvæmt samlíf okkár er. Habermas reynir að útskýra hvorttveggja
með tilvísun í þá gagnkvæmni sem er undirstaða samskiptabreytni og
skiptir jafnframt sköpum fyrir „sjálfsmyndarþróun“ einstaklinga og
hópa. í þessum skilningi haldast hugsjónimar um „sjálfræði" og „sam-
stöðu,“ sem oft eru settar upp sem andstæður, í hendur í samskiptum
sem miða að gagnkvæmum skilningi eða samkomulagi og það er á
grunni slíkra samskipta sem hinn siðferðilegi eiginleiki forskrifta og
53 Sjá mismunandi útfærslur í „Discourse Ethics," s. 86, 92, 97, og „Morality and
Ethical Life,“ s. 198 og 212, neðanmálsgrein 7.
54 Sjá S. K. White, The Recent Work of Jtirgen Habermas: Reason, Justice and
Modernity (Cambridge: Cambridge University Press, 1989), s. 57.
55 Sbr. A. Wellmer, „Ethics and Dialogue: Elements of Moral Judgements in Kant
and Discourse Ethics,“ í The Persistence of Modernity: Essays on Aesthetics,
Ethics, and Postmodernism, þýð. D. Midgley (Cambridge, Mass.: MIT Press,
1991),s. 182-188.