Hugur - 01.01.1997, Síða 107

HUGUR
Smíðisgripir Rawls og Kants
105
una sem leið til þess að gera skýra grein fyrir lykilhugmyndum þess
siðferðilega og pólitíska veruleika sem vestrænt lýðræðissamfélag er.
Þannig fer hann raunar að því að „verja og réttlæta“ - orð sem Halldór
notar - þann stjórnmálaheim sem mótazt hefur sögulega í okkar
heimshluta. En það mætti raunar líka orða þessa hugsun þannig að
upphafsstaðan sé leið til að draga samkvæmar ályktanir af þeim hug-
myndum sem stjómmálaheimur okkar réttlætir sig með og hægt er að
snúa gegn honum sjálfum. Þá em þetta líka gagnrýnar viðmiðunarhug-
myndir í skilningi Kants.
Höfuðatriðið í túlkun minni á Rawls, andspænis orðalagi Halldórs
a.m.k., er að ég lít ekki á kennisetningar hans sem smíðisgripi í þeim
skilningi að þær séu einberar hugsmíðar sem hafa lítið með
raunveruleikann að gera, heldur tel ég þær vera smíðisgripi í þeim
skilningi að þær em líkan sem dregur fram þær hugmyndir um réttlæti
sem liggja leynt og ljóst í lýðræðismenningunni eða því sem Rawls
kallar „the public culture of a democratic society."1 í því samhengi
segir hann orðrétt (í lauslegri þýðingu minni): „gmndvallarinnsæið
(the fundamental intuitive idea) sem nær yfir allar mínar hugmyndir
og þær em kerfisbundið byggðar í kringum, er um samfélagið sem
sanngjama skipan á samvinnu milli frjálsra jafningja. Réttlæti sem
sanngimi á rætur sínar í þessari hugmynd sem einum þeirra gmnnþátta
er felast í lýðræðismenningunni.“2 Efnið í smíðisgripinn er því
fundinn dýrgripur í þeim skilningi að hann er sögulegur fjársjóður
sem felst í sjálfum innviðum stjórnskipunar okkar. Upphafsstaðan og
hið vel skipulagða samfélag em síðan leiðir Rawls til að draga sjálfum
sér samkvæmar og hugsanlega róttækar ályktanir af þessum
hugmyndum.
Samkvæmt þessum lestri á Rawls em innsæisrökin, ef svo má
nefna þessa hugsun, meginrökin í kenningu hans og sáttmálarökin
aðeins til útfærslu eða uppfyllingar á þeim.3 Þegar kenningin er
skoðuð undir þessu sjónarhorni, þá dregur mjög úr frelsi þess eða
þeirra sem eiga að hanna smíðisgripinn. Það gildir raunar um öll
t John Rawls, „Justice as Faimess: Political not Metaphysical," Philosophy and
Public Affairs 14/3 (1985), nmgr. 14.
2 Sama rit, s. 231.
3 Sbr. Will Kymlicka, Contemporary Political Philosophy. An Introduction (New
York: Oxford UniverSity Press 1990), s. 69.