Ný saga - 01.01.1988, Blaðsíða 84

Gísli Ágúst Gunnlaugsson
4
1786 og sagði m.a.:
Og ei get ég stúlkunni láð,
þó hún þetta afráði, því
þungt mundi mér falla þau
kjör að þola vegna síra
Björns míns, sem ég heyri
þér hafið nú orðið að
undirgangast, hversu stór
nauðsyn sem yður hefur til
dregið. Eg mundi ei hafa
ráðlagt mínu barni að
binda sig þvílíkum kjör-
um, og hverninn skyldi ég
þá gera það þeirri stúlku,
sem mér trúir eins og móð-
ur og forþénað hefur með
sinni dyggri þjónustu
elsku mína og virðing. Þó
þetta sláist af, þá eftir því
sem þokki yðar meðal
fólks var þann tíð, ég til
yðar þekkti, munu færri fá
en vilja það hlutskipti sem
jómfrú Kristín nú hafnar.23
Efnahagslegar (og félags-
legar) aðstæður réðu því að
Kristín hafnaði bónorði síra
Jóns, en tilfinningar virðast
ekki, ef marka má frásögn
eldprestsins, hafa ráðið
ákvörðun hennar. Hún fór að
ráðum húsbænda sinna, enda
telur Jón að „svoddan vinir"
hafi brugðist sér. Varð hann
því fráhverfur því að kvænast
á nýjan leik, jafnvel þótt Guð-
ríður Halldórsdóttir kona síra
Sigurðar Stefánssonar á
Helgafelli léti skila því til hans
að koma til sín „og af tveimur
kjósa þá ég vildi.“24
Þau dæmi sem hér hafa
verið rakin eru frá 18. öld og
því rétt að víkja sögusviðinu
til 19. aldar. Svo sem að fram-
an getur voru hjúskapar-
möguleikar lengi framan af 19.
öld einkum bundnir aðgangi
að jarðnæði og bústofni. Frá
1801 til 1870 fjölgaði lands-
mönnum úr 48.000 í 70.000,
en þar sem þéttbýlismyndun
var lítil fyrr en eftir 1880 varð
vaxandi fólksfjöldi að sjá sér
farborða í sveitum landsins.
Þar sem fjölda býla og út-
þenslu byggðar voru settar
skorður af náttúrulegum að-
stæðum fór hlutfall einhleyps
fólks af íbúatölu landsins vax-
andi á 19. öld. A tímabilinu
1850—1880 versnuðu hjú-
skaparmöguleikar til muna,
meðalaldur brúðguma og
brúða hækkaði, hjúastéttin
varð sífellt stærri að tiltölu og
heimili urðu að meðaltali
stærri. Um miðja öldina
höfðu 2/5 hlutar kvenna í ald-
urshópnum 50—54 ára aldrei
gifst. Samtímis því sem hjú-
skaparmöguleikar takmörk-
uðust óx óskilgetni og ekklar
Húsbændur eignuðust oft börn með vinnukonum sínum. Ætli
bóndinn á bænum sé að stíga í vænginn við vinnukonuna á
þessari mynd?
Efnahagslegar (og
félagslegar)
aðstæður réðu því að
Kristín hafnaði
bónorði sira Jóns, en
tilfinningar virðast
ekki, ef marka má
frásögn eldprestsins,
hafa ráðið ákvörðun
hennar.
og ekkjur urðu eftirsóknar-
verðari á hjúskaparmarkaðin-
um, þar sem þetta fólk hafði
eignarhald/aðgang að því sem
þurfti til að stofna til bús og
barna, nefnilega jarðnæði og
bústofni.25
Við þær aðstæður sem hér
er lýst er líklegt að önnur
atriði en ástin hafi einatt átt
hlut að máli við hjúskapar-
stofnun. Alkunnar eru frá-
sagnir um að húsbændur er
eignuðust börn með vinnu-
konum sínum hafi fengið
ókvænta vinnumenn til að
taka á sig faðernið gegn því að
hjálpa þeim til að stofna til
heimilis með barnsmæðrun-
um. Má ekki síst rekja slíkar
frásagnir til þess tíma þegar
hjúskaparhorfur voru erfiðar
laust eftir miðja 19. öld. Að
þessu er vikið í nokkrum end-
urminningum og skal rakið
um það eitt dæmi hér á eftir.
Sr. Jón Bjarnason, faðir
sr. Magnúsar Bl. Jónssonar,
eignaðist á hjúskaparárum
sínum nokkur börn utan
hjónabands. Fór að lókum
svo að hann neyddist til að
segja af sér kjóli og kalli af
þessum sökum. Magnús (f.
1861) segir í endurminningum
sínum að móðir sín hafi tekið
„bæði fátæktarbaslinu og
kvennafarinu með slíku þreki
og geðprýði, að undrun og
aðdáun hlaut að vekja hverj-
um sem til þekkti“. Þó bar svo
við er sr. Jón eignaðist barn
með vinnukonu sinni, Þuríði
að nafni, að kona hans, sem
um skeið hrökklaðist af
bænum vegna samdráttar
þeirra, gerði enga
tilraun til að útvega föður
að barni þeirra Þuríðar og
föður míns. Enda var
hvortveggja, að hún var
öllum ókunnug þar nyrðra
og að Þuríður mun ekki
hafa viljað ótignari barns-
82