Ný saga - 01.01.1988, Blaðsíða 67

Tafla 2.
Afkomendur Boga Benediktssonar (1771—1849) bónda á Staðar-
felli ogfaktors og k.h.Jarþrúðar Jónsdóttur (1776—1858),flokkað-
ir eftir atvinnustéttum/félagsstéttum í hverjum œttlið. Miðað er við
hæstu félagsstöðu (status) sem hver einstaklingur náði. Giftar kon-
ur taldar til stéttar eiginmannsins. Sleppt er þeim sem ekki náðu 15
ára aldri, þeim sem fluttu til útlanda og öllum niðjum fæddum eftir
1910. Ennfremur er þeim sleppt sem dóu um tvítugt, sjúklingum og
nokkrum þar sem ókunnugt var um ævistarf (hinir síðastnefndu
aðallega í 4. lið).
Atvinnustéttir/
félagsstéttir Ættliðir og fæðingarár innan hvers ættliðar
Kaupmenn og útg.menn
Embættismenn ísl.
bændasamfélagsins
Bóndastétt
Nýjar menntaðar
þjónustustéttir
Iðnaðarmenn, faglærðir
Ofaglærð störf á
landi og á sjó
Alls
Fjöldi afkomenda
Aðeins einn maður í fimmta lið var fæddur fyrir 1911 og því er
hann talinn með fjórða lið.
Heimild: Jón Pjetursson: Staðarfellsxtt. . . Rv. 1966. s. 6—57.
1. liður 2. liður 3. liöur 4.-5. liður*
(1798—1823) (1821—61) (1852—1896) (1875—1910)
33% 6% 13% 12%
67% 65% 31% 10%
18% 23% 8%
12% 15% 22%
5% 18%
13% 29%
100% 101% 100% 99%
6 17 39 49
það hefur afkomendunum
tekist bærilega.
Skylt er að taka fram að
embætti þýddi ekki fortaks-
laust ríkidæmi eða góðan
efnahag, því brauð prestanna
voru misjöfn og sýslumenn
höfðu rýrar tekjur af sumum
sýslum sínum. En forsendan
fyrir því að geta kostað synina
í skóla var þó að einhver efni
væru til. Og býsna stór hluti
niðjanna, bæði í fyrsta og öðr-
um lið, hefur komist í
embætti.
bónda eru nokkur skil milli
annars og þriðja ættliðar hjá
Boga. Niðjar í þriðja lið eru að
fóta sig í samfélagi sem er að
breytast og þess vegna verða
töluverðar hlutfallsbreytingar
frá fyrstu tveimur liðunum.
Hlutfall afkomenda í embætt-
ismannastéttum gamla samfé-
lagsins (prestar, læknar,
sýslumenn, amtmenn, lands-
höfðingi og/eða konum
þeirra) lækkar mikið, einkum
í 2.—4. ættlið. Hvert fóru þeir
sem ekki vildu (eða gátu) fetað
gamla embættismannaveginn
lengur? Taflan sýnir að þeir
fylltu bæði stéttir embættis-
manna (t.d. kennarar) og
margs konar opinber störf hjá
ríki og bæ, og ekki síst stétt-
irnar með lægri félagslega
stöðu (status). F>ar á ég við
ýmiss konar verkamanna- og
verkakvennavinnu í bæjun-
um, störf á sjónum og iðnað-
armannastörf.20
Ljóst er að afkomendur
Boga í fyrsta og öðrum ættlið
urðu fyrst og fremst embætt-
ismenn (og dæturnar urðu
konur þeirra). Þegar athugað
er hverjir áttu hér í hlut er
einnig ljóst að efnahagur
þeirra var yfirleitt mjög rúm-
ur og jafnvel um mikinn auð
að ræða, enda strax fé í garði
Boga, ættföðurins. I nýja
samfélaginu sem var að taka á
sig mynd dreifðust afkom-
endurnir býsna víða, allt frá
þeim efnuðustu (kaupmönn-
um, útgerðarmönnum, jafn-
vel háskólamenntuðum mönn-
um í atvinnulífinu og háttsett-
um embættismönnum hjá ríki
og bæ) til verkamanna- og sjó-
mannsstétta.
I síðasta ættliðnum, þeim
fjórða, er stærsta atvinnu- eða
félagsstéttin einmitt við þessi
störf sem höfðu fremur lága
félagslega stöðu (status), þótt
þar með sé ekki verið að gefa í
skyn að þau séu eitthvað
ómerkilegri en hin. Hér er
einfaldlega verið að tala um
viðhorf samfélagsins og sam-
tíðarmanna til afkomumögu-
leika í einstökum störfum og
atvinnugreinum og þá röðun í
virðingarstiga sem þau höfðu.
Markmiðið með þessari at-
hugun á niðjatölum hjáleigu-
bóndans Kjartans og stór-
efnamannsins Boga var að sjá
hvort félagsleg eða stéttarleg
stiglækkun (social downgra-
ding) kæmi fram hjá niðjum
þeirra. Niðurstöðurnar sýna
að svo var þótt góð efni annars
ættföðurins hafi vissulega haft
mikil áhrif á samfélagsstöðu
afkomendanna. Viðameiri
könnun þarf hins vegar til að
sanna eða afsanna þá kenn-
ingu að félagsleg eða stéttarleg
En sú staðreynd að
sjö börn Kjartans af
tíu komust í
bóndastétt sýnir að
möguleikarnir í
samféiaginu höfðu
aukist.
65