Ný saga - 01.01.1988, Blaðsíða 20

Þorleifur Óskarsson
hans var verð togaranna
meginástæðan. Togaraeig-
endur hafi viljað bíða í hálft
annað ár, eða þar til verðið
hefði lækkað. Einar segist
hafa komist að því árið 1947,
hvaðan þeir hafi fengið þessa
hugmynd. Breskur ráðherra,
John Strachey, hafi sagt sér frá
afstöðu togaraeigenda í Bret-
landi. Þeir hefðu sagt við
stjórn Verkamannaflokksins
árið 1945, að þeir vildu bíða
eftir lægra verði.19
Einar hefði raunar ekki
þurft að frétta af afstöðu
breskra togaraeigenda eftir
neinum krókaleiðum. Islensk
stjórnvöld fylgdust grannt
með gangi mála í breskum
skipasmíðastöðvum. I ágúst
1945 fékk Nýbyggingarráð
þær upplýsingar, að breskir
togaraeigendur hefðu barið
lóminn yfir háu verði og
aðeins örfáir samið við skipa-
smíðastöðvarnar. Fulltrúar
Nýbyggingarráðs fluttu
botnvörpuskipaeigendum
tíðindin og létu fylgja að þess
væri e.t.v. skammt að bíða, að
Bretar færu að hugsa sér til
hreyfings. Því væri um að gera
að vera á undan þeim, svo bið-
in eftir nýjum framleiðslu-
tækjum yrði ekki óbærilega
löng.20
Vel getur verið að breskir
togaraeigendur hafi talið rétt
að bíða átekta. En slíkt hið
sama þurfti alls ekki að gilda
um íslenska botnvörpuskipa-
eigendur. Allt aðrar aðstæður
blöstu við þeim. Nægir þar að
nefna þá fyrirgreiðslu, sem
stjórnvöld buðu upp á. Hag-
stæð stofnlán hefðu átt að
vega upp á móti háu verði og
gott betur. Þar að auki höfðu
togaraeigendur hvorki trygg-
ingu fyrir því, að þeir fengju
að kaupa togara þegar þeim
dytti í hug, né heldur að þeir
ættu þá kost á hagkvæmum
lánum. A fundi F.I.B. um
haustið 1945 sagði formaður
félagsins, Kjartan Thors, að
ekki yrði leyft að flytja inn
fleiri togara á næstu árum.21
Hann var með öðrum orðum
að benda mönnum á, að nú
væri annað hvort að hrökkva
eða stökkva. Verð togaranna
hefur eflaust haft einhver áhrif
í einstaka tilfellum, en er langt
frá því að vera einhver grund-
vallarskýring á doða einka-
framtaksins.
Enn fráleitara væri að halda
því fram, að einkaaðilar hafi
ekki haft efni á að kaupa ný
skip. Sennilega hefur aldrei
fyrr verið eins auðvelt að fjár-
magna togarakaup og einmitt
að þessu sinni. Stofnlánin
skiptu auðvitað mestu í þessu
sambandi, en þar að auki hafði
fjöldi einkaaðila stórgrætt á
stríðsárunum. Starfandi tog-
arafélög voru a.m.k. ekki á
flæðiskeri stödd. Allt frá 1941
höfðu þau safnað nýbygging-
arsjóðum í skjóli skattfríð-
inda. Inneignir einstakra tog-
arafélaga hafa eflaust verið
mjög misjafnar, en heildar-
upphæðin er nokkurn veginn
á hreinu. Nýbyggingarsjóðir
botnvörpuskipaeigenda námu
samtals þrjátíu milljónum
króna í árslok 1945, en það
samsvaraði 40% af kaupverði
þrjátíu togara, eins og það var
áætlað á sama tíma. Þar að
auki áttu félögin sína gömlu
togara og vátryggingarfé
þeirra skipa, sem farist höfðu
á stríðsárunum.22 Fjárhagur
togarafélaganna var talinn svo
góður, að Landsbankinn var-
aði við því, að veita of há
stofnlán. Togaraeigendur
ættu nóg af peningum og lánin
gætu allt eins leitt til þess, að
eigið fé útgerðarinnar nýttist
ekki sem skyldi.21
Vitnisburdir
samtímaheimilda
sýna fram á gott
samstarf og benda
alls ekki til þess, aö
stjórnvötd hafi þurft
að medhöndla
togaraeigendur eins
og hverja aðra
óþekktarorma.
En það var ekki nóg að eiga
peninga. Kjarni málsins er
auðvitað sá, að án gróðavon-
arinnar skipti í raun litlu,
hvort einkaaðilar hefðu fullar
hendur fjár eða tvær tómar.
Þeir eyddu því aðeins pening-
um í togara, að þeir eygðu
sæmilega möguleika á gróða í
framtíðinni. Horfurnar í sjáv-
arútveginum í stríðslok voru
ekki hagstæðar sjónarmiðum
sem þessum. Mikil óvissa
ríkti, en þó var hægt að ganga
að einu vísu; að erfiðleikar
væru fram undan. Nýsköpun-
arstjórnin var einmitt harð-
lega gagnrýnd fyrir það, að
ætla að kaupa í einum grænum
ný framleiðslutæki fyrir mörg
hundruð milljónir króna, en
skeyta engu um rekstrar-
grundvöll atvinnuveganna.
Stjórnarandstæðingar, Fram-
sóknarflokkurinn og öfl í
Sjálfstæðisflokknum, bentu á
að fyrst ætti að hlúa að rekstr-
argrundvellinum og síðan að
byggja upp öflugt atvinnulíf.
Sumir töldu meira að segja, að
öruggur rekstrargrundvöllur
mundi gera afskipti ríkis-
valdsins óþörf; einstakling-
arnir mundu sjálfkrafa sjá um
nýsköpun atvinnulífsins.24
Áhersla stjórnarandstæð-
inga á öruggan rekstrargrund-
völl var þörf áminning. Mál-
flutningur þeirra byggðist
hins vegar á hæpnum forsend-
um. I fyrsta lagi var togara-
útgerðin ekki rekin með tapi
árið 1945 og það var reyndar
ekki fyrr en síðla árs 1949, að
taprekstur blasti við togara-
eigendum. Það var því hægara
sagt en gert að knýja fram
kjaraskerðingu, eins og
stjórnarandstæðingar vildu,
eða þá aðrar óvinsælar ráð-
stafanir vegna væntanlegra
erfiðleika einhvern tíma á
næstu árum. Menn vissu að
18