Birtingur - 01.01.1964, Side 70

engu óæðri en guðirnir. „Maður og guð eru
báðir frjálsir; báðir eru alltaf einir, báðir
þjást á sama hátt.“
Það er þó skrítið, hve þau siðferðislögmál, er
Órestes hefur skapað sér, eru grimmileg. Hann
drepur til að hefna föður síns. Vissulega má
segja sem svo, að Les Mouches sé andspyrnu-
leikrit og eigi að réttlæta gerðir ættjarðarvin-
anna, sem drepa þýzka djöfla og franska kvisl-
inga. En mótrökin gegn þessum skilningi á
leikritinu eru þau, að Órestes gerir ekkert
annað í Argos en að fremja þessar blóðsúthell-
ingar, hvattur af einkaástæðum. Að því búnu
yfirgefur hann borgina.
Hið sérstæða og hetjulega tímabil stríðsár-
anna átti sinn þátt í því að blinda menn fyrir
heltzu annmörkum existensíalismans; hann
felur nefnilega ekki í sér neinn mælikvarða,
sem gerir mönnum kleift að gera upp á milli
siðferðishugmynda. Ég álít, að hægt sé að
sýna fram á, að þessi siðferðilegi nihil-
ismi eigi rætur að rekja til trúarhrifningar
Sartres. í fyrirlestrinum Existensialismi er
húmanismi segir hann svo:
„Dostoievsky sagði eitt sinn: „Ef guð væri ekki
til, leyfðist manni allt.“ Þetta er einskonar
barnalærdómur existensíalismans."
En til allrar óhamingju er sú forsenda röng.
Það er ekki rétt, að hin siðferðilegu gildi séu
rökrétt afleiðing af tilveru guðs. Siðfræðin er
ekki komin frá guðfræðipostulum, heldur
þvert á móti; eins og Leibniz benti réttilega
á, er siðfræðin undanfari guðfræðinnar. Ef við
hefðum ekki þegar haft hugmynd um hið
góða, hefðum við ekki getað skapað guð, al-
góðan og alvitran. Slík persóna mundi vera
framandi þeim, sem ekki hefði þegar lært að
þekkja kærleika, ást eða göfgi. Ef ekki væru
til nein siðferðileg gildi, ættum við heldur
engan guð. Það er bæði ruddalegt og óheim-
spekilegt að snúa þessu við og segja að væri
guð ekki til, ættum við engin siðferðileg gildi.
Við verðum að hafa það í huga, að þegar
Dostoievsky segir: „Ef guð væri ekki til, leyfð-
ist manni allt,“ þá er hann í rauninni að segja
allt annað; nefnilega, að ef hann, kristinn
maður, hefði ekki trú sína á guð sér að hlífi-
skildi, þá mundi hann, Dostoievsky, hafa lát-
ið undan lostafullum og illum hvötum sínum.
Sem umsögn um eðli Dostoievskys sjálfs, gæti
þetta vel verið satt. En þegar Sartre, guðleys-
inginn, tekur það upp og gefur því almennt
heimspekilegt gildi, þá er það ákaflega vill-
andi.
Það getur verið, að Sartre hafi sömu viðhorf
og Dostoievsky; það getur verið, að honum
reyndist öllu auðveldara að vera dyggðugur, ef
hann vissi, að guð væri til. Og ég hef grun um,
að það sé einmitt vegna þessa, sem hann hefur
svo miklu meira dálæti á trúuðum höfund-
66
BIRTINGUR