Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2006, Blaðsíða 19

ÞÓRA BJÖRK HJARTARDÓTTIR
Halar í samtölum
1. Inngangur1
Manninum er eiginlegt að eiga málleg samskipti við aðra og tjá þannig
hugsanir sínar og tilfmningar og fá viðbrögð frá öðrum. Einfaldasta
birtingarmynd þessa er samtalið. Kringumstæður og formgerð samtala
er með fjölbreyttum hætti en grunngerð þeirra er þó alltaf hin sama:
fólk skiptist á að tala. Sum samtöl hafa nokkuð fasta formgerð, um-
gjörð þeirra er mótuð fyrir fram og ákveðið hvað hver og einn segir og
hvenær, með vissu athafnarými þó. Þetta er einkum áberandi í þjón-
ustusamtölum af ýmsu tagi, svo sem eins og í samtölum seljanda og
viðskiptavinar. Flest samtöl manna á milli eru þó með öðrum hætti og
óformlegri eins og við þekkjum best af samtölum um daginn og veg-
inn. Slík samtöl eru ekki mótuð fyrir ífam og þátttakendur vita ekki
hvemig þeim mun vinda fram. Samtalið mótast um leið og orðin falla
og er í stöðugri endurskoðun. Eigi það að ganga vel þurfa þátttakend-
ur að vera virkir allt samtalið og huga stöðugt að því sem sagt er hveiju
sinni og móta viðbrögð sín eftir því. Samtöl em því alltaf samvinnu-
verkefni þeirra sem í því taka þátt, allir leggja sitt af mörkum og allir
hafa virkt hlutverk hverju sinni sem hlustendur og mælendur í senn.
Enginn er aðeins mælandi eða aðeins hlustandi hverju sinni þótt í
gmnninn gangi samtöl þannig fyrir sig að fólk skiptist á um að hafa
orðið. Hlustandi skýtur inn orði hér og þar og jafnvel botnar tal þess
sem hefur orðið eða talar ofan í hinn. Mælandi hlustar á sjálfan sig og
lagfærir og breytir um stefnu og hyggur um leið eftir merkjum frá
hlustanda um að hann fylgist með og veiti leyfi til áframhalds.
Þótt samtöl séu ekki skipulögð fyrir fram og engin leið að sjá hver
framvindan verður er ekki þar með sagt að þau séu óreiða ein. Um þau
1 Ritstjóra, Haraldi Bemharðssyni, og ónafngreindum ritrýnum þakka ég vandleg-
an yfirlestur og gagnlegar ábendingar.
íslenskt mál 28 (2006), 17-55. © 2007 íslenska málfrœðifélagið, Reykjavík.