Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2006, Blaðsíða 171
Söfnun Þórbergs Þórðarsonar úr mæltu máli 169
Meðal seðla í Þórbergssafhi eru fjórir um sögnina að dessa og orð
tengd henni: dessa „ás., dessa e-n = dasa e-n. Suðursv. (Lúðv.). Öræfi
(Bjöm Pálsson). Sjá dasa.“ „dessa, vt. gera e-n dasaðan, drepa í hon-
um móðinn.“ „dessast = dasast. Suðursv. (Lúðv.). Öræfi (Bjöm.
Pálss.).“ „dessaður, 1., = dasaður. Suðursv. (Lúðv.). Öræfi (Bjöm.
Pálss.).“ 10 (1983:134) merkir sögnina staðbundna og gefur merking-
una ‘þagga niður í e-m, hasta á e-n’. Sama merking er gefin í útgáf-
unni frá 2002 (213) en orðið er þar ekki merkt staðbundið. B1
(1920-1924:130) merkir dessa Breiðdal og gefur orðasambandið
dessa niður í e-m ‘þagga niður í e-m’. I Rm em aðeins tvö dæmi frá
17. og 18. öld. Yngra dæmið með myndinni dessast sýnir merkinguna
‘versna’. í Tm em allnokkur dæmi um sögnina dessa og em þau af
Norður-, Austur- og Suðausturlandi. Ef skilja má skýringuna ‘gera
e-n dasaðan, drepa í honum móðinn’ á þann veg að verið sé að gera
einhvem þreyttan var enginn seðill sem sýndi beinlínis þá merkingu
en vel má hugsa sér að ‘dasa e-n’ merki að ‘spekja, róa’ t.d. skepnu.
Ymist vom dæmin um að dessa e-n ‘setja ofan í við e-n’, t.d. „dessa
krakkaskammimar“ eða dessa niður í e-m Tækka í e-m rostann’. Tvö
dæmi vom um myndina dessast notaða um að ‘róast, spekjast’ en flest
vom þau annars um orðasambandið nú þykir mér farið að dessast í
drykkjarsánum sem notað er ef eitthvað breytist óvænt til hins verra.
Dæmi Þórbergs em öll af hans málsvæði og því vel traust og stuðn-
ingur við aðra vitneskju.
aftót „það, sem er lítilfjörlegt. Suðursv. (Lúðvík).“
í ÍO (1983:12) em gefnar tvær merkingarskýringar. Annars vegar
‘fánýti, gagnslaus hlutur’ en hins vegar ‘afstyrmi, úrþvætti’. Ekki er
merkt að orðið sé staðbundið. Enginn munur er í útgáfunni frá 2002.
í B1 (1920-1924:20) em einnig gefnar tvær merkingarskýringar. Hin
fyrri er „(fánýti, um hluti) værdilos, ubmgelig Ting“ og hin síðari „=
afstyrmi (om levende Væsener)“. Fyrri merkingin er merkt Vestfjörð-
um, hin Suðurlandi. Skammstöfunin Sl. hjá B1 á oftast við Ámes- og
Rangárvallasýslur.
I Rm em tólf dæmi um orðið og er hið elsta ffá síðari helmingi 17.
aldar úr kvæði eftir Stefán Ólafsson. Flest þeirra em í merkingunni