Ritmennt - 01.01.2005, Page 146

VILBORG AUÐUR ÍSLEIFSDÓTTIR
RITMENNT
gátu þeir skrifað eða lcveðið upp dóma á
norrænu. Þessum mönnum til hagræðis voru
norslcar lögbækur þýddar á dönsku. Þetta átti
sér einkum stað í varakonungstíð Kristjáns
II og erkibislcupstíð Eiríks Walkendorfs.
Fornar norskar höfðingjaættir rýrnuðu að
auði og áhrifum, en til loka 16. aldar voru
samt Norðmenn í embættum lögmanna.
„Sorenskrivere" svonefndir leystu þá af
hólmi þegar leið að aldamótunum.62 Þetta
fólk sóttist eftir að giftast inn í hina dönslcu
yfirstétt og mynda þannig - þegar til lengri
tíma er litið - dansk-norska yfirstétt.63 í
stórborgum þessara tíma, eins og t.d. Björg-
vin, voru norður-þýskir kaupmenn mjög
umsvifa- og áhrifamiklir. Þeir töluðu sínar
lágþýsku mállýskur. Þýsk áhrif flæddu á
þessum tíma yfir Norðurlönd svipað og
engilsaxnesk áhrif flæða yfir nú um stundir.
Þeir, sem mæltu á norrænu, voru púkalegur
sveitavargur og einstöku íhaldssamar lær-
dóms- og lögmannsfjölskyldur, sem máttu
horfa upp á það, að tunga feðranna var
gengisfelld og nýttist ekki lengur í sam-
skiptum við yfirvöldin.64
Uppvöxtur Odds Gottskálkssonar
Heimildir greina ekki frá því, hvenær Oddur
sonur Gottskálks biskups er fæddur. Móðir
hans er talin hafa verið Guðrún Eiríksdóttir,
Loftsonar ríka á Grund í Eyjafirði. í Sýslu-
mannaæfum segir, að hún hafi ung farið
til Noregs og fylgt þar Gottskálki Nikulás-
syni.65 Vafalítið fæddist Oddur áður en
Gottskálk varð biskup, þ.e.a.s. fyrir árið
1497, því varla hefur svo siðavandur maður
látið slíkt hneyksli henda sig að eignast
barn í biskupstíð sinni og heimildir hefðu
tæpast þagað yfir því. Því er nolckuð hæpið
að ætla að Oddur sé fæddur á árabilinu
1510-20 eins og Jón Helgason gerir skóna.66
62 Knut Robberstad, Rettssoga, bls. 200 o.áfr.; Fredrik
Scheel, Lagmann og skrívet, bls. 73-79.
63 Um þessa málavexti, sjá: Halvard Bjorkvik, „Folke-
tab og sammenbrudd 1350-1520", bls. 204-07. Um
útbreiðslu dönskunnar á lcostnað norskunnar á 16.
öld, sjá: Vemund Skard, Norsk Sprákhistoríe, 1523-
1814, bls. 11-19. Skard rekur þá þróun, að helstu
embættismenn á vegum ríkisins verða danskir og
nota dönsku sem embættismál. Danskir menn
verða biskupar í Noregi og fá dönskum prestum
norsk prestaköll.
64 A átjándu og nítjándu öld hafði íslenskt samfélag því
sem næst gliðnað sundur í tvö málsamfélög, kaup-
staðarmál og sveitamál. Danski málvísindamaður-
inn Rasmus Rask kom til landsins 1813 og honum
brá heldur betur í brún að heyra Reykvíkinga tala:
„Annars ... held ég að íslenzkan bráðum mun útaf
deyja, reikna ég að valla mun nokkur skilja hana í
Reykjavík að 100 árum liðnum, en valla nokkur i
landinu að öðrum 200 þar upp frá, ef allt fer eins
og hingað til og ekki verða rammar skorður við
reistar; jafnvel hjá beztu mönnum er annaðhvört
orð á dönsku, hjá almúganum mun hún haldast við
lengst." Tilvitnun: Jakob Benediktsson, „Þættir úr
sögu íslenzks orðaforða", bls. 104. Athyglisvert er,
að málvísindamaðurinn gaf þó tungunni samtals
300 ár til þess að lognast út af.
65 Bogi Benediktsson, Sýslumannaæfit I, bls. 169,
333-38. Margt er óljóst með konurnar i lífi Gott-
skálks, einkanlega er erfitt að henda reiður á Guð-
rúnu Eiríksdóttur slógnefs. Bróðir hennar var Sumar-
liði, faðir Sveins, sem kvæntur var Guðríði Finn-
bogadóttur lögmanns og bjuggu þau á Grund í Eyja-
firði. Guðrún var sem sagt föðursystir Guðríðar.
Eftir að Sveinn dó, líklega 1494, giftist Guðríður
Guttormi Nikulássyni, bróður Gottskálks biskups.
Bogi Benediktsson segir Guðrúnu hafa farið unga til
Noregs og fylgt þar Gottskállci og Oddur hafi fæðst
þar. Það getur tæpast hafa verið, því Gottskálk
var við nám úti í Rostock á 9. áratugnum og er
svo lcominn til íslands 1487. Milclu líklegra er, að
samband þeirra Guðrúnar og Gottskálks hafi stað-
ið á 10. áratugnum. Vera má að Valgerður móðir
Kristínar hafi látist snemma og Gottslcállc þá telcið
saman við Guðrúnu.
66 Jón Helgason, Málið á Nýja testamenti Odds Gott-
142