Íslenskt mál og almenn málfræði - 13.07.1981, Blaðsíða 300
288
Svavar Sigmundsson
Fms. Konráð Gíslason heldur sig við þessi heiti í bókinni Um frum-
parta íslenskrar tungu í fornöld (Kmh. 1846) með fáeinum undantekn-
ingum (Frp). Sama er að segja um Danska orðabók hans (Kmh. 1851).
Stuðst er við tvö rit eftir Halldór Kr. Friðriksson: íslenskar rétt-
ritunarreglur (Rvk. 1859), sem er skammstafað Rétt, og íslenska mál-
myndalýsingu (Kmh. 1861), sem er skammstöfuð Málm. Þá er einnig
vitnað til Fomíslenskrar málmyndalýsingar eftir Ludvig F. A. Wimmer,
sem Valtýr Guðmundsson þýddi (Rvk. 1885), skammstafað Wimm-
Málm. Að síðustu er tekin bók Halldórs Briem: Stutt ágrip af íslenskri
mállýsingu handa alþýðuskólum (Rvk. 1891), skammstöfuð Máll. Þrjó
síðasttöldu ritin voru notuð við íslenskukennslu í lærða skólanum hvert
fram af öðra, Halldór Kr. frá 1861-1885, Wimmer eftir það til 1904,
en Halldór Briem eftir 1904. (Heimir Þorleifsson: Saga Reykjavíkur-
skóla I. Rvk. 1975, 112 og 114.).
Málfræðiheiti:
(Auk latneskra málfræðiheita eru hér birt dönsk heiti, og er þar stuðst
við Marie Bjerrum: Rasmus Rasks afhandlinger om det danske sprog.
Kbh. 1959, og Annelise Munck Nordentoft: Hovedtræk af dansk
grammatik. Ordklasser. 2. udg. 2. opl. Kbh. 1977.)
málfrœði (grammatica, da. sproglære)
„Grammatica er viss máti að skrifa rétt og lesa . . . ísl. bókstafa-
mennt“ segir Jón frá Grunnavík (64r). Guttormur nefnir fræðigreinina
málfrœði (3), og Rask talar um „málslist (málfræði?)“ í 3268, og máls-
list í 418. Sveinbjöm Egilsson talar fullum fetum um máljrœði í ræðu
1819 (Skólaræður. Rvk. 1968, 15.). Konráð hefur tungnafræði = mál-
fræði í merkingunni ‘lingvistik’ í Fjölni 11,27. Halldór Briem talar um
mállýsingu eða málfræði (Máll, 1).
orð (dictio eða verbum, da. ord)
í fornu máli var höfð sögn í þessari merkingu, en orð hefur sigrað
snemma, því að JÓ og Guttormur hafa það báðir.
orðflokkar (partes orationis, da. ordklasser)
JÓ talar um orðhópa (64v), en Guttormur hefur orðflokka í sínu riti
(10). Rask kallar þetta málsgreinir í 149 II, en síðan orðaflokka í 3268
og 418. Halldór Kr. hefur parta málsgreinar í Rétt, 3, en Halldór Briem
orðflokka eða ræðuparta (Máll, 2).
nafnorð (nomen substantivum, da. navneord)
í fornu máli hét það undirstœðiligt nafn. JÓ hefur 4 kosti um nomen:
nafnyrði, nafn, nefningarorð eða heiti (64v), en um nomen substan-