Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1960, Blaðsíða 60

42
TÍMARIT ÞJÓÐRÆKNISFÉLAGS ÍSLENDINGA
fræðum enn sterkur, enda var hon-
um haldið vakandi með stofnun
Árna Magnússonar stofnunarinnar
(1760-); hún átti nokkurn sjóð, sem
verja átti bæði til að styrkja menn
til vinnu í safninu og til bókaút-
gáfu.
Finnur biskup Jónsson (1704-89)
í Skálholti var sonur séra Jóns
Halldórssonar í Hítardal, sem hafði
safnað geysimiklum gögnum til
kirkjusögu íslands. Úr þessum heim-
ildum ritaði biskup Historia ecclesi-
astica Islandiae, sem gefin var út
í fjórum stórum kvartbindum 1772-
78. Sonur hans, Hannes, hjálpaði
honum við söguna, en hann gaf líka
út íslenzk fornrit (Konungsskugg-
sjá), skrifaði um íslenzka þjóðhagi
(mannfækkun af hallærum) og setti
saman alþýðufræðiritið Kvöldvök-
urnar. Nefna verður tvo styrkþega
Árnasjóðs, annar þeirra var Jón Ól-
afsson Grunnvíkingur (1705-79);
hann hafði verið einkaritari Árna
Magnússonar og var eins hjátrúar-
fullur og trúgjarn eins og Árni var
laus við þessi einkenni, því hann
var einhver gagnrýnasti maður
sinnar tíðar og það eigi sízt á ís-
lendingasögur. Samt bjargaði trútt
minni Jóns Grunnvíkings miklum
hluta Heiðarvígasögu frá gleymsku
og mörg söfn hans, ekki sízt safn
hans til íslenzkrar orðabókar, eru
enn verðmæt. Um þenna þarfa
þjón íslenzkra fræða ritaði prófessor
Jón Helgason doktorsritgerð sína
1925. Hinn styrkþegi Árnasjóðs var
Jón Ólafsson Svefneyingur (1731-
1811), bróðir Eggerts Ólafssonar;
hann ritaði fyrstu fræðibók um forn-
an skáldskap norrænan 1786, merka
bók. Björn Haldórsson gaf sér tíma
frá búskaparönnum til þess að taka
saman ágæta íslenzk-latneska orða-
bók. Þá bók jók R. Chr. Rask með
dönskum þýðingum og prentaði 1814.
Hálfdán Einarsson (1732-85, rektor
í Hólaskóla, ritaði Sciagraphia His-
ioriae Liierariae Islandicae (1777),
fyrstu bókmenntasögu íslands, sem
prentuð var og taldi í henni um 400
höfunda.
Tveir sagnritarar aldarinnar urðu
merkilega ólíkir. Annar þeirra,
Magnús Stephensen, eflaust hæst-
móðins frá sínu eigin sjónarmiði (en
„stundlegur“ frá sjónarmiði Nor-
dals) notaði táknfræðilegan, tilfinn-
ingasaman, dansk-þýzkan upplýs-
ingarstíl í Eflirmælum 18. aldar
(1805-1806). En hinn, Jón Jónsson
Espólín, skrifaði hinar geysimiklu
Árbækur íslands (1821-55) í Islend-
ingasagna- eða réttar Siurlungu-stíl.
En þótt Árbækurnar væru ekki eins
grandvarar um sannindi og bók
Magnúsar, þá urðu þær góðar fyrir-
myndir tvenns konar höfunda á
nítjándu öld; í fyrsta lagi fyrir-
myndir hinna sjálfmenntuðu sagna-
ritara — eins og Gísla Konráðssonar
— í öðru lagi allra þeirra manna,
er laust mál skrifuðu á öldinni.
Þjóðrækni Espólíns gerði hann að
uppáhaldshöfundi hinna rómantísku
leiðtoga, enda prentuðu þeir rit hans
í bókmenntafélaginu. Nefna verður
tvo prófessora við Háskólann í
Kaupmannahöfn: Grím Jónsson
Thorkelin (1752-1829), fyrsta útgef-
anda Bjólfskviðu, en lítt þjóðrækinn
mann að sögn Jóns Helgasonar pró-
fessors í Ritgerðakornum (1959, bls.
193), og Finn Magnússon (1781-1847),
bróðurson Eggerts Ólafssonar skálds
en dótturson Finns biskups Jónsson-
ar. Finnur hafði í fyrstu meiri áhuga
á samtímabókmenntum en fornum