Læknablaðið - 15.04.1996, Blaðsíða 67

LÆKNABLAÐIÐ 1996; 82
321
Jón Ólafur ísberg
Ævisögur sem heimildir um heilbrigðismál
„Bólgnaði upp sleikifingur
minn á vinstri hendi með mikl-
um verki til ígerðar, sem óhent-
ugt er fyrir morgundagsveizlu
kóngs. Keypti eg mér plástur
við hann.“ Svo segir Magnús
Stephensen dómstjóri í Ferða-
rollu sinni er hann lýsir 27. jan-
úar 1826 en þá var hann staddur
í Kaupmannahöfn. Bók Magn-
úsar er ein af tæplega 1000 bók-
um sem voru athugaðar vegna
söguritunar um íslensk heil-
brigðismál. Markmið rann-
sóknarinnar var að afla upplýs-
inga um sjúkdóma og lækning-
ar. afstöðu fólks til sjúkdóma og
til lækna, sem og almennt um
heilbrigðismál. Frá læknum og
heilbrigðisyfirvöldum eru til
upplýsingar um sjúkdóma og
lækningar en hér var verið að
leita eftir áliti og viðhorfi al-
mennings.
Ævisögur, viðtalsbækur,
endurminningar og frásagnir ís-
lendinga eru samkvæmt upplýs-
ingum frá Landsbókasafni tæp-
leg 3200. Pegar farið hafði verið
í gegnum þessar upplýsingar var
ljóst að sumar bækur voru
margskráðar en eftir stóðu 936
rit. Pegar upp var staðið voru
eftir 290 rit sem höfðu að geyma
gagnlegar upplýsingar fyrir
rannsóknina. Frásagnirnar
urðu að vera nokkuð samfelld-
ar, greinargóðar og trúverðugar
og þær urðu að vera í sögulegu
samhengi í tíma og rúmi, það er
hvar og hvenær atburðirnir áttu
sér stað. Þeir hlutar bókanna
voru ljósritaðir, yfirleitt ein til
tvær síður en mest átta síður
samfellt og að meðaltali fjórar
síður úr hverri bók, ásamt bók-
fræðilegum upplýsingum og
settir í sérstakar möppur.
Möppurnar urðu alls þrjár með
samtals rúmlega 1100 blaðsíð-
um. Til þess að nýta þessa vinnu
sem best var gerð nákvæm atr-
iðisorða- og nafnaskrá sem inni-
heldur um 800 atriðisorð auk
nafna stofnana og nafna þeirra
lækna sem koma við sögu, en
þeir eru alls 187.
Ritin eru flokkuð í eftirtalda
heimildaflokka; bréfasöfn, end-
urminningar, viðtalsbækur,
heimildarit og æviminningar, en
sum rit eru í fleiri en einum
flokki. Bréfasöfnin eru aðallega
einkabréf sem ekki hafa verið
ætluð öðrum en viðtakanda og
eru því oft hispurslaus og opin-
ská. Endurminningar eru flest-
ar skrifaðar á efri árum, en
nokkrar byggja á dagbókum
eða prentuðum gögnum, og
yfirleitt ætlaðar til útgáfu. Við-
talsbækur eru stundum, auk
upplýsinga frá þeim sem rætt er
við, byggðar á einhverjum
skráðum minningarbrotum og
jafnvel prentuðum heimildum.
Heimildir sem liggja til grund-
vallar heimildaritunum eru
mjög ólíkar en þar getur verið
um að ræða bréf og önnur gögn
frá þeim sem skrifað er um,
bréfum til hans eða um hann,
munnlegar heimildir og prent-
aðar eftirheimildar af ýmsu
tagi. I flestum tilfellum hefur
höfundur ekki haft kynni af
þeim sem hann skrifar um en er
hliðhollur söguhetjunni. Ævi-
minningar látinna manna eru af
ýmsum toga en yfirleitt skrifar
einhver nákominn ættingi eða
vinur um hinn látna skömmu
eftir andlátið eða á ártíð hans.
Heimildagildi þessara rita er
mismunandi og mestur fengur
er í bréfasöfnum og endurminn-
ingum, sérstaklega þeim sem
byggja á samtímaheimildum.
Viðtalsbækur eru margar við-
sjálverðar og sumar ónothæfar
sem heimildir enda virðist sem
spyrillinn hafi stundum tekið af
viðmælandanum völdin. Þessi
og önnur atriði sem snerta
heimildafræðilegt gildi ritanna
er nokkuð sem hver og einn
verður að hafa í huga þegar þau
eru notuð.
Ævisögurnar skýra sýn okkar
á þennan málaflokk þótt þær
fjalli einungis um afmarkað svið
og frá öðru sjónarhorni en lækn-
ar og starfsfólk heilbrigðisstofn-
ana er vant. Einhver ein niður-
staða liggur ekki fyrir enda erf-
itt að alhæfa út frá þessum ritum
en nokkur atriði sem blasa við
þegar þessar heimildir eru skoð-
aðar skulu hér nefnd. Sjúk-
dómsheiti almennings og í
gömlum bókum er oft í litlu
samræmi við raunverulega sjúk-
dómsgreiningu eins og hún er
þekkt í dag. Gigt gat verið bæði
útvortis og innvortis svo dæmi
séu tekin og brjóstveiki var sam-
heiti yfir ýmis konar sjúkdóma
andlega og líkamlega. Landfar-
sóttir sem hrjáðu menn hér áður
fyrr og drógu fjölda manns til
dauða var til dæmis samheiti
yfir fjölda sjúkdóma, til dæmis
inflúensu og taugaveiki. Frá
fyrstu tíð hafa íslendingar haft
mikla tiltrú á læknum og jafnvel
dýrkað þá sem dýrlinga en á síð-
ari árum hefur nokkuð dregið
úr þessari læknadýrkun. Þrátt
fyrir þetta leituðu menn sér
gjarnan lækninga eftir óhefð-
bundnum leiðum, til dæmis
með huglækningum og grasa-
lækningum, án þess að í því fæl-
ist nokkur vantrú á venjulegar
Iækningar. Boðskapur lækna
um hreinlæti, sóttvarnir, bætt
mataræði og fleira nær tiltölu-
lega fljótt og vel til almennings
og hefur mikil áhrif á bætt heil-
brigði. Þótt læknastéttin væri