Læknablaðið - 15.04.1996, Blaðsíða 78

330
LÆKNABLAÐIÐ 1996; 82
íðorðasafn
Almenn heiti
í hinum almenna kafla Líf-
færaheitanna (Nomina anatom-
ica) eru tilgreind ýmis heiti sem
lýsa staðsetningu og afstöðu líf-
færa og líkamshluta. Þau eru
einnig notuð þegar staðsetja
þarf sjúkdómsbreytingar og
meinsemdir í líffærum og lík-
amshlutum. íslensku þýðing-
arnar eru flestar lýsandi og lipr-
ar og eiga skilið að komast í al-
menna notkun enda dregur ekki
úr fræðilegri nákvæmni þó að
notuð séu íslensk orð í stað
hinna erlendu. Þvert á móti má
finna dæmi um að íslenskar
slettur erlendra fræðiorða séu
oft notaðar af meiri ónákvæmni
en þau upprunalegu. Auðvitað
þarf oft að sýna aðgæslu og vissa
hugkvæmni þegar gripið er til
íslenskunar á erlendum heitum.
Sem dæmi má nefna að þær
slettur, sem komnar eru af latn-
eska lýsingarorðinu anterior,
þarf ýmist að þýða með atviks-
orðunum: fram eða framarlega,
eða með lýsingarorðunum:
freniri, fyrri eða franianverður,
og slettur komnar af posterior
ýmist með: aftur, aftarlega, aft-
ari, seinni eða aftanverður. Slík
hugarleikfimi getur brugðist
þegar álagið er mikið og vinnu-
hraðinn meiri en góðu hófi
gegnir, en ef menn leitast alltaf
við að nota íslensk heiti verða
þau að lokum munntöm. Nefna
má hin fleygu orð: „ Vilji er allt
sem þarf. “ Mestu máli skiptir að
erlendar slettur séu ekki hugs-
unarlaust teknar fram yfir góð
íslensk heiti. Nauðsynlegt er
einnig að fletta öðru hvoru upp í
Iðorðasafninu eða í Líffæra-,
lækna 76
Vefjafræði- og Fósturfræðiheit-
unum til að finna og rifja upp
þau heiti sem starfshópar orða-
nefndar hafa valið til notkunar.
Ýmislegt má vissulega gagn-
rýna, en oft má þó segja: „Pað
er vont, en það venst“.
Stöðu- og afstööuheiti
Undirrituðum finnst það
beinlínis dapurlegt að sjá slett-
urnar: anteriort, posteriort, in-
feriort og superiort notaðar í
sjúkraskrám eða rannsóknar-
lýsingum. Það er lítill vandi að
segja: framarlega í lunga, aftan
á fæti, neðarlega í ristli eða ofar-
lega í brjósti og ekki verður séð
að frá fræðilegri nákvæmni sé
vikið við það. Eins má skrifa
grunnt eða grunnlægt í stað
„superficialt“ og rninna má á að
andheitin eru djúpt og djúp-
lægt. Sletturnar „ventralt“ og
„dorsalt" ætti sömuleiðis að
vera hægt að losna við. Latn-
eska lýsingarorðið ventralis vís-
ar fram til kviðar, en dorsalis
aftur til baks. Þegar sagt er að
meinsemd liggi „ventralt við“
eitthvað má eins segja að hún
liggi kviðlægt eða framan við
það sem miðað er við. Sömu-
leiðis má segja að breyting liggi
baklægt eða aftan við í stað
„dorsalt við“.
Ekki er alveg eins auðvelt að
fást við heitin proximalis og
distalis. Þau eru mest notuð urn
staðsetningar á útlimum, oftast
þannig að staðsetning er nær
(proximal) eða fjær (distal)
búknum. íðorðasafnið tilgreinir
þýðingarnar fjarlægur eða fjar-
og nærlægur eða nær-. Sam-
setningarnar „fjarlægt á fram-
handlegg“ og „nærlægt á læri“
fara ekki eins vel og „neðarlega
á framhandlegg" og „ofarlega á
læri“. Þar verður íslensk mál-
venja að ráða og verður þó ekki
séð að nákvæmni tapist. Sömu-
leiðis má segja ofan við hné,
neðan við olnboga, ofarlega í
meltingarvegi eða ristli og neð-
arlega í berkjum. Kvíslar æða
og greinar tauga má hins vegar
nefna nær- eða fjar- þegar efri
og neðri stangast á við almenna
málvenju.
Heitin apicalis og basalis eru
notuð til staðsetningar þegar
um fleygmynduð líffæri er að
ræða, til dæmis hjarta eða
lungu. Lungun snúa mjórri hlut-
anum upp þannig að vel fer á að
tala um lungnatopp, en hjartað
snýr rnjórri hlutanum niður og
hefur hann því fengið heitið
broddur. Tungubrodd og nef-
brodd þarf tæpast að kynna, en
síður þekkt eru heitin hvekks-
broddur (apex prostatae) og
hnéskeljarbroddur. Þvagblaðra
hefur topp (apex vesicae), en
tannrót brodd (apex dentis). í
stað „apicalt“ þarf því ýmist að
nota broddlægt eða topplægt
eftir því hvert líffærið er. Basal-
is hefur hins vegar fengið þýð-
ingarnar grunnlægur, botnlæg-
ur eða djúplægur í íðorðasafn-
inu. Líffæraheitin tilgreina
meðal annars lungnagrunn,
hjartagrunn, kjálkagrunn og
hnéskeljargrunn, en basis cranii
nefnist höfuðkúpubotn. í stað
„basalt" ætti því að nota grunn-
lægt eða botnlægt eins og við á.
Jóhann Heiðar Jóhannsson