Sagnir - 01.04.1989, Page 30

Sigríður ÞorgrímscLóttir
„Fámálugur og
aðsópslítill..."
orleifur Kortsson fæddist um
1620. Faðir hans var klaustur-
haldari á Kirkjubæjarklaustri.
Talið er að langafi hans hafi verið
þýskur, enda sigldi Þorleifur til
Þýskalands á unga aldri og dvaldist
í Hamborg hjá ættingjum sínum.
Lítið er vitað um nám hans hér
heima áður en hann fór til Þýska-
lands, en talið að hann hafi numið
klæðskeraiðn þar í landi, og e.t.v.
eitthvað fleira. Hann dvaldi mörg ár
í Þýskalandi, en var kominn heim til
íslands ekki seinna en 1647 og
gerðist þá umboðsmaður sýslu-
mannsins í Húnavatnsþingi til árs-
ins 1652. Hann varð sýslumaður í
hálfri ísafjarðarsýslu og hálfri
Strandasýslu árið 1652. Skömmu
eftir að hann tók við embætti vakti
hann mikla aðdáun fyrir vasklega
framgöngu í galdramálum í Trékyllis-
vík. Þar voru þrír menn brenndir
með fárra daga millibili í kjölfar
æsilegra atburða, er ungar stúlkur
veltust um með hljóðum og froðu-
fellandi undir messugjörð og hlaut
slíkt athæfi að vera magnað fram
með göldrum. Mennirnir þrír játuðu
sök án pyndinga, en ekki er talið lík-
legt að pyndingum hafi verið beitt á
íslandi. Þorleifi hefurþó e.t.v. dottið
slíkt í hug, ef marka má samtíma-
frásögn af því er Þorleifur var að yfir-
heyra menn ákærða fyrir galdra hafi
hann spurt „hvort hér á bænum væri
ekki töng til og kol svo mikil, að
hana mætti heita gjöra...“' Hannesi
Þorsteinssyni fannst og líklegt að
Þorleifur hafi einhvern tíma notað
tengur sínar.2
Ein af þekktari frásögnum um
umsvif Þorleifs var þegar hann
reyndi að koma Margréti Þórðardótt-
ur úr Trékyllisvík, Galdra-Möngu
sem svo er nefnd í þjóðsögum, á
bálköstinn. Það tókst ekki; Margrét
lagði á flótta, en tókst síðar að
sverja af sér galdraorðið. í þjóðsög-
um eru endalok hennar sögð þau að
henni hafi verið drekkt, en engar
sönnur eru fyrir því.3
Þorleifur naut góðs álits samtíma-
manna sinna og var leystur frá störf-
um með bestu ummælum. Lýsingar
á honum eru þó ekki sérlega aðlað-
andi. Hann er talinn hafa verið
„heldur fámálugur og aðsópslítill á
þingum og fremur óhöfðinglegur,
þar eð hann var bæði lítill vexti og
einsýnn."4 Og annarsstaðar finnast
lýsingarorð eins og fátalaður, hæg-
látur, dulur, eineygður og lágvax-
inn.5
Margir hafa orðið til að eigna Þor-
leifi persónulega meirihlutann af
brennudómum á íslandi og segir
jafnvel á einum stað að tíðarandinn
hafi breyst „eftir að brennuvargurinn
Þorieifur Kortsson var oltinn úr
völdum."6 Þorleifur átti sinn skerf,
en hversu stór var hann? Af tuttugu
og fimm brennudómum voru fjórtán
í valdatíð Þorleifs og af þeim fjórtán
málum dæmdi hann í átta. Hann
átti því þátt í um þriðjungi dóm-
anna.7
Innsigli mót draugum og djöflum.
„Geðveiki eins
klerks..."
Sr. Jón Magnússon, einnig kallaður
Jón þumlungur, fæddist árið 1610.
Hann var vel ættaður og er hann
missti móður sína tók Oddur Einars-
son biskup hann að sér og setti
hann til mennta í Skálholtsskóla.
Hann lauk námi 1630 og varð síðan
prestur á Eyri við Skutulsfjörð.
Vera má að sr. Jón hafi ekki verið
heill á geðsmunum, en víst er að ári
eftir fyrstu galdrabrennurnar fór
hann að finna til einkennilegra veik-
inda, sem hann áleit orsakast af
göldrum. Ofsóknarmenn sína taldi
hann vera feðga, sem báðir hétu Jón
Jónsson, á Kirkjubóli í Eyrarsókn.
Hamaðist hann gegn þeim feðgum
sem mest hann mátti og linnti ekki
látum fyrr en þeir voru handteknir
og dæmdir á bálköstinn. Sýslumað-
urinn, Magnús Magnússon, var að
vísu tregur til athafna, en neyddist
þó til að taka tillit til sífelldra kvart-
ana sr. Jóns og heimilisfólks hans.
Þegar Þorleifur Kortsson kom á vett-
vang komst skriður á málin og leið
ekki á löngu uns játningar hinna
ákærðu lágu fyrir. Kirkjubólsfeðg-
arnir voru dæmdir til dauða og
brenndir árið 1656, en ekki bötnuðu
sr. Jóni veikindin. Þá ákærði hann
Þuríði á Kirkjubóli, dóttur Jóns
eldra.
Ekki tókst sr. Jóni að fá Þuríði
dæmda fyrir galdra og hún reyndi
jafnvel að kæra sr. Jón fyrir ofsóknir
á hendur sér, en ekki segir af mála-
lokum. Sr. Jón samdi Píslarsöguna,
bæði sem ákærurit á Þuríði og yfir-
völd, og sem varnarrit sjálfum sér. í
Píslarsögunni lýsir sr. Jón nákvæm-
lega galdraofsóknum Kirkjubólsfeðga
á hendur sér og segir frá veikindum
sínum, sem einkenndust af ásókn
djöfulsins í líki ýmissa kvikinda.
Lýsingar þessar eru oft mjög mergj-
aðar, eins og sjá má af eftirfarandi
tilvitnunum:
Svo er og mér minnisstæð sá
hörmung, sem á sálunni lá, þegar
eg hafði (þó af forakti) skyrpt að
einni þeirri djöfulsflugunni og
fiðrildinu, sem upp yfir mér flaug
og flökti ... þá hvarf hún mér undir
eins frá sjónum, og vissi eg þá
ekki betur en svo að finna sem
hvolpur eða þess háttar kvikindi
skriði upp og ofan í kviðnum og
lífinu innvortis...8
Heimilisfólkið fór heldur ekki
varhluta af ósköpunum:
En almennilega sáust hér bleikar
flugur svo sem fiðrildi, sem veif-
uðu og kringsóluðu yfir mér og
annarstaðar í húsum ... Sumir sáu
líka aðrar flugnamyndir, sumar
með löngum hala, sumar með
síðum klóm og fótum, hvað
oflangt er upp að skrifa.9
Mörg fleiri dæmi væri hægt að
taka af skrautlegum lýsingum sr.
28 SAGNIR