Sagnir - 01.04.1989, Page 31

„Einhver smitvaldur eða pestarbrunnur...“
Jóns á undrum þeim er gerðust á
heimili hans. Það er einnig áhrifa-
ríkt og átakanlegt að lesa lýsingu
hans á handtöku Kirkjubólsfeðg-
anna og viðbrögðum þeirra við
dauðadóminum, örvæntingu Jóns
yngra og kvíða fyrir dauðastundinni.
Lýsir sr. Jón þeirri breytingu sem
varð á unga manninum í fangavist-
inni:
því mig undraði stórum, hversu
umskiptileg sú manneskja var
orðin ... Því sá maður virtist mér
manna dæilegastur að andlits-
mynd og yfirlitum, með gullkrús-
að hár, fagran hjálm og hvítan
hörundslit... og er hann kom fyrir
mín augu, ógnaði mér á hann að
horfa ... því hans andlit var orðið
svart og þrútið ... en hans hár,
sem eg átti von á rauðgulu og
ekki langt frá gullslit, var orðið
móalótt eða með öskulit ...l0
Sr. Jóni voru dæmdar í málsbæt-
ur mestallar eigur Jóns eldra og það
gæti vissulega vakið grunsemdir um
raunverulegan tilgang hans með
ákærunum. En því má samt ekki
gleyma að sr. Jón og samtíðarmenn
hans trúðu á galdra og að galdra-
menn yrðu einungis sáluhólpnir á
bálkestinum, eftir að hafa hlotið
góða iðran.11
Þó ekki sé hægt að efast um sann-
færingu sr. Jóns er samt augljóst að
roenn gátu notað galdraótta og of-
sóknir til að breiða yfir annan
tilgang, en sannfært bæði sjálfa sig
°g aðra um að hinar bestu hvatir
•aegju að baki.
„Lærðastur...
mælskastur og
mikilhæfastur..."
Sr. Páll Björnsson fæddist líklega
1621. Eftir nám í Hólaskóla var
hann þrjú ár í háskólanum í Kaup-
mannahöfn og útskrifaðist þaðan
með próf í guðfræði og heimspeki.
Er að sjá að hann hafi verið framúr-
skarandi námsmaður, enda segir
Hannes Þorsteinsson um hann að
hann hafi verið manna „lærðastur...
mælskastur og mikilhæfastur".12
Hann átti ágæta framamöguleika,
en svo fór að hann vígðist til „út-
kjálkabrauðs" á Vestfjörðum. Það
var árið 1647 og í Selárdal bjó sr.
Páll til æviloka. Þáttur sr. Páls í
galdramálum hérlendis er óneitan-
lega stór og hann samdi m.a. frægt
rit um galdra, Kennimark kölska
(Character bestiœ). Þar er að finna
ýmsan fróðleik, t.d. þessa lýsingu á
galdramanni:
Galdramaður er sá, hvört það er
karl eða kvinna, sem af djöflinum
eða öðrum útifrá eða úr galdra-
bókum viljandi og vísvitandi
nemur og lærir þennan galdralær-
döm og með fyrirskrifuðu formi
barbarískra og ókunnugra orða,
characteribus, vísum, versum,
hvískri, kveðlingum, særingum,
bölvunum og blóðvökvan, ásamt
öðrum ceremonium, dauðra
manna ístru og beinum, sem og
guðs heilaga orðs vanbrúkan,
kallar djöfulinn sér til þjónustu og
gjörir svo samband við þann
vonda anda til að framkvæma
það galdramaðurinn meinar hann
muni fyrir sig kunna að gjöra, í
hvörra tölu að skiljast allir þeir
missýningar og spáfarir brúka,
hvörra author og höfundur að er
sá leiði djöfull.13
Eins og sjá má var sr. Páll mælsku-
maður, stólræður hans þóttu stór-
kostlegar og hann var í miklum met-
um vegna þekkingar sinnar og ræðu-
snilldar.
Sr. Páll hafði lausleg kynni af sr.
Jóni Magnússyni, er sá síðarnefndi
skrifaði honum í nauðum sínum og
Páll heimsótti hann síðar. Heim-
sókn þessi kann að hafa haft áhrif á
sr. Pál, þó ekki væri það hann sem
veiktist heldur kona hans. Hún veikt-
ist fýrst árið 1660 og fyrstu galdra-
brennurnar vegna veikinda hennar
voru árið 1669 og þar kom Þorleifur
Kortsson við sögu. Alls voru sex
manns brenndir vegna veikinda
prestsfrúarinnar og barna þeirra
hjóna, þar á meðal eina konan sem
brennd var á íslandi.
Sr. Páll bað Brynjólf biskup um að
gangast fyrir því að prestastefna er
haldin var á Þingvöllum 1669 sendi
konungi bænaskrá um refsingu
galdramanna, en prestarnir komu
sér undan þeirri beiðni.14 Sjálfur var
Brynjólfur enginn æsingamaður í
galdramálum og reyndi fremur að
draga úr ofsanum, hann trúði frem-
ur á dýrð drottins en makt myrkr-
anna.15
íslenskt galdrafár af
erlendri rót — en þó
frábrugðið
„Það er áreiðanlegt, að galdraof-
sóknir þær, sem geysuðu [svoj um
ísland á 17. öld og nokkuð fram á
18. öld, eiga rót sína að rekja til út-
landa,“16 segir Ólafur Davíðsson í
riti sínu um Galdur og galdramál á
íslandi.
Rótina erlendis má hinsvegar
rekja til breyttrar afstöðu kirkjunnar
til galdra. Kirkjan tók að ætla djöfl-
inum meiri mátt en hún hafði áður
gert. Frá kirkjunnar mönnum kom
það rit sem varð höfuðrit galdraof-
sókna í Evrópu. Það var ritið Malleus
maleficarum, eða Nornahamarinn
svokallaði, sem tveir munkar sömdu
árið 1486. Galdraofsóknir voru harð-
ar bæði í Þýskalandi og í Danmörku
SAGNIR 29