Sagnir - 01.04.1989, Síða 41

Upplýsing gegn hjátrú
Skynsemin tók í þinni tíð ...
að reka hjátrú í útlegð, en
uppgötva náttúrulegar or-
sakir til margs, sem þessi áður hafði
svo lengi eignað yfirnáttúrulegum
og einmitt djöfulsins verkunum..."1
Þetta sagði Magnús Stephensen
(1762-1833) í eftirmælum sínum
um 18. öldina. Það var honum án
efa mikið ánægjuefni að geta
minnst hennar á þennan hátt, ef haft
er í huga að hann og aðrir upplýs-
ingarmenn reyndu að eyða hjátrú og
innræta fólki náttúrulegan skilning
á umhverfi sínu. Andúð á hjátrú er
eitt af einkennum upplýsingarstefn-
unnar.
Tvær megin ástæður eru fyrir and-
úð upplýsingarsinna á hjátrú. Sú
fyrri er aukin trú manna á mátt vís-
inda, sem rekja má til vísindabylt-
ingar 17. aldar. Náttúrufræðin var
ein þeirra vísindagreina sem þá tók
miklum framförum og leituðu lærðir
menn í vaxandi mæli til hennar
varðandi skýringar á sjaldgæfum
fyrirbærum náttúrunnar. En fyrr á
óldum var umfjöllun um náttúruna
mjög í skötulíki og öll þekking tak-
mörkuð. Ef menn leituðu orsaka
náttúrufyrirbæra, var gjarnan sótt í
smiðju heimspekinga fornaldar.
Það gerði Oddur biskup Einarsson
(1559-1630) þegar hann vildi skýra
eðli eldgosa.2 Eða þá að gripið var
«1 hjátrúarinnar sem skýrði hvirfil-
úyli í Reykjafirði með galdri.3
Hölluðust menn nú að því að eðli-
legar orsakir væru fyrir öllum
hlutum. Spurningum var beint til
náttúrunnar sjálfrar varðandi sjald-
§æf atvik í ríki hennar. Bjarni Páls-
son (1719-1779) og Eggert Ólafsson
(1726-1768) gengu á Heklu árið
1750, til að skoða með eigin augum
leyndardóma hennar. í þeim rann-
sóknarleiðangri féllu mörg vígi
hjátrúarinnar. Þeir félagar sáu t.d.
enga fugla með járnnef, en sögu-
sagnir voru á kreiki um að slíkir
Inglar hefðust við á Heklu.'1 Sveinn
Pálsson (1762-1840) vildi leita nátt-
nrulegra orsaka fremur en vísa til
yhrnáttúrulegra afla, til að skýra
skyndilegan öldugang á Eskivatni.
Hann spurði: „Gæti ekki verið, að
Þungt loft, sem lokað er í afkimum
jarðarinnar, hafi losnað þarna úr
læðingi vegna þess, að andrúms-
loftið hafi þynnzt?"5 Breytinguna
sjáum við í hnotskurn ef við athug-
um hvernig Skálholtsbiskuparnir
Oddur Einarsson og Hannes Finns-
son (1739-1796) öfluðu sér þekk-
ingar á eðli eldgosa. Oddur leitaði í
smiðju forngrískra heimspekinga,
eins og áður sagði, en Hannes vitn-
ar í samtímamann sinn Magnús
Stephensen sem samdi rit um elds-
umbrotin í Lakagígum 1783, byggt á
þeirri þekkingu sem jarðfræðin
kunni besta á þeim tíma.6 Með nátt-
úrufræðina að vopni gengu upplýs-
ingarsinnar sigurvissir fram til orustu
gegn hjátrú og hindurvitnum.
Hin ástæðan fyrir gagnryni upp-
lýsingarsinna á hjátrú, var andúð
þeirra á alþýðlegri menningararf-
leifð, en hjátrúin var angi hennar.
Þeim fannst hugarheimur almúgans
mótast um of af óhollri lesningu á
borð við „enn ein og önnur ósið-
samleg æfintýri, riddara- og trölla
sögur, um hnútuköst og knífilyrði
jötna,' með öðrum sómalitlum eða
aldeilis ótrúlegum athöfnum þeirra."7
Upplýsingarmennirnir töldu að
hefðbundin menningariðkun og
dægradvöl alþýðu, sem einkum
saman stóð af sagnalestri og rímna-
kveðskap, væri ekki til að ýta undir
dyggðugt líf almúgafólks eða upp-
lýsa það og fræða um nytsama hluti.
Þess vegna áttu þeir í stríði við al-
þýðlega menningararfleifð.8 Magnús
Stephensen kvartaði undan því að
hin upplýsta útgáfustarfsemi Lands-
uppfræðingarfélagsins, hafi átt und-
ir högg að sækja vegna fastheldni
sumra presta og almúga við dulhyggju
og djöflatrú.9 Hjátrúin varð að víkja
svo lýsa mætti upp hugarheim al-
þýðu manna, en það var einmitt
markmið upplýsingarmanna.
Hér verður reynt að gera grein fyr-
ir skrifum lærðra manna á upplýs-
ingaröld um hjátrú. Ekki er um
heildarúttekt að ræða, heldur stuðst
við valin rit helstu frumkvöðla upp-
lýsingarstefnunnar. Það er trú mín
að þannig megi bregða upp trúverð-
ugri mynd af gagnrýni upplýsingar-
sinna á hjátrú.
Um galdur og galdratrú
Upplýsingarmenn voru yfirleitt mjög
vantrúaðir á galdur og gætir víða
fyrirlitningar í umfjöllun þeirra um
galdratrú. Þó eru dæmi þess að þeir
treysta sér ekki til að hafna galdra-
sögum sannorðra manna.
Jón Espólín (1769-1836) varvan-
trúaður á galdra. Hann sagði frá því
að Svarti dauði hefði ekki gengið á
Vestfjörðum og „þat var sídar af hin-
um óvitrari mönnum eignad fiöl-
kíngi Vestfyrdinga."10 Taldi Jón að
fjölkynngistrú hefði vaxið í kjölfar
siðskiptanna er trú á helga dóma og
helga menn þvarr og áhrif páfadóms
minnkuðu.11 Þegar kom að galdra-
fári 17. aldar hvatti hann stílvopn
sín og var ómyrkur í máli í garð
hinna vitru manna og lærðu
er þá voru uppi, er þat var látit
vidgángast, er sumir voru brendir
fyrir stafi eina ok fjölkýngisgrun,
enn ekki vard eydt með röksemd-
um slíkum hindrvitnum ok ill-
girni, er þeim fylgdi...12
Jón vildi ekki bera blak af þeim
löndum sínum, sem mest trúðu á
galdra og hörðustum refsingum
beittu. Samt leit hann á galdrafárið
sem alþjóðlegt fyrirbæri, sem
breiddist út um alla Evrópu eins og
eldur í sinu og hlaut um síðir að ná
til íslands líka. Galdrafárið rénaði
svo þegar mönnum skildist að gald-
ur var í raun lítils megandi.13
Eggert Ólafsson taldi galdur og
galdratrú hina mestu firru. Hann
áleit að hjátrúarfullir einfeldningar
hefðu stundað hvítagaldur í ímynd-
uðum guðsótta eða blindu trúarof-
stæki og nefndi hann athæfið
„ímynduð töfrabrögð".14 En þegar
allar kaþólskar særingar, hjátrú
og helgisiðir var bannað með
siðaskiptunum, fundu ýmsir guð-
lausir menn upp nýja tegund
galdra. ... Alþýða manna, sem
bæði var einföld og hjátrúar-
hneigð, var auðtrúa á þetta og ótt-
aðist lævísi, fláræði og allt atferli
þessara misindismanna, enda
voru hættir þeirra villtir og íburðar-
miklir.15
Eggert taldi að galdratrú hefði kom-
ist á nýtt stig eftir siðskipti. Honum
var einnig ljóst að í sambandi við
galdramál var ísland hluti af stærri
heild16 en benti jafnframt á að hinir
löngu og dimmu vetur hefðu magn-
SAGNIR 39