Sagnir

Ataaseq assigiiaat ilaat

Sagnir - 01.04.1989, Qupperneq 49

Sagnir - 01.04.1989, Qupperneq 49
Lútherskur rétttrúnaður og lögmál hallæranna Lúther brennir hér lagasafn kaþólsku kirkjunnar, Summa theologia eftir Thomas Aquinas og páfa- bréf, árið 1520. Rétttrúnaðurinn gaf fólki ekki suigrúm til persónulegrar túlkunar á orðum ritn- ingarinnar heldur var því œtlað að lesa og lœra utanað hina einu réttu túlkun. Auðvitað má deila um þessa túlkun mína, enda er hún sett fram hér til umhugsunar, en ef við náum að lesa og túlka Vídalínspostillu á svipaðan hátt og forfeður okkar erum við komin vel á veg með að skilja hugsunarhátt gamla íslenska kyrrstöðuþjóðfélagsins. Að setja sig •nn í hugmynda- og tilfinningaheim lútherska rétttrúnaðarins er hins veg- ar ekki auðvelt því að verðmætamat og viðhorf til lífs og dauða ganga að mörgu leyti þvert á það sem nútíma- mönnum finnst sjálfsagt og eðli- legt. Hér verður leitast við að skýra nokkur af þeim viðhorfum sem enn einkenndu íslenskt þjóðlíf um miðja 19. öld, löngu eftir að kapítal- ísk þróun tók að umbreyta efna- hags- og menningarlífi annarra Evr- ópulanda. Einkum verður horft á gagnvirk áhrif viðhorfa til náttúrunn- ar og lúthersks rétttrúnaðar og at- hugað með hvaða hætti blöndun þessara viðhorfa í heilsteypta lífs- skoðun hafði skapað íslendingum nokkra sérstöðu meðal Evrópu- Þjóða á 18. öld og jafnvel fyrr. Val mitt á viðfangsefni ræðst meðal annars af því að ég tel æskilegt við ritun hugarfarssögu að skýra grund- vallarlífsviðhorf (skilning mannsins á hlutverki sínu, umhverfi og handan- heimi) áður en reynt er að lýsa við- horfum til einstakra þátta mannlífs- *ns (t.d. barnauppeldis). Að fengnum niðurstöðum ætti að vera ljóst hvort túlkun mín á orðum Jóns Vídalíns hér að framan fær staðist. En áður en lengra er haldið er ekki úr vegi að bera þau saman við ljóð eftir Bjarna Gissurarson (1621-1712) sem hefur líka skoðun a hlutverki íslendinga og stöðu meðal þjóðanna. Fyrir það skelfist fávís þjóð, að felliveturnir koma, og læðist héðan í löndin góð að lifa í sældarblóma. Orðið guðs úr sálarsjóð selur þá burtu margur hver — sumar kveður, sól fer — fyrir það dapra dalanna hljóð, sem dvínar í seinni tíðum. Það skulum allir þakka drottni blíðum.2 Ógn hins óþekkta Árið 1794 gengu Sveinn Pálsson og félagar hans á Snæfell. Bændur í nágrenninu óttuðust að sú ferð gæti haft alvarlegar afleiðingar: Þau munnmæli loða við fjall þetta — eins og mörg önnur — að eng- inn megi ganga upp á það og sé út af brugðið, verði slíkri ofdirfsku jafnan refsað með illviðri.3 Þegar Ebenezer Henderson gekk á Snæfellsjökul 20 árum síðar var hann einnig varaður við slíku athæfi: „Sumir halda að Bárður, verndar- vættur jökulsins muni hefna sín á þeim sem ganga á hann.“4 Hér eru greinilega enn við lýði leifar af heiðnum animisma, en það er sú trú að öll náttúran hafi vitund og stjórnist af dularfullu afli sem gefur henni líf.5 Þrátt fyrir viðleitni tókst kristninni ekki að uppræta þessa trú meðal íslendinga. Þeir ótt- uðust að sönnu guð, en þeir óttuð- ust einnig náttúruna sjálfa og töldu sig ekki mega misbjóða henni á nokkurn hátt. Þetta má meðal ann- ars sjá á þeim lífsreglum sem sjó- mönnum voru lagðar: Varastu búra, hross og hund; haltu svo fram um langa stund: stökklinum stýrðu frá; nautið ekki nefna má nokkur maður sjónum á.6 Óttinn við yfirvofandi hættu gerir víða vart við sig þar sem náttúran er annarsvegar, jafnvel í kyrrð hennar skynja menn dulda ógn: Bármikill sjór blekkir mig ekki, við logn er ég hálfu hræddari.7 Hræðslunni má líkja við þá ögn sem myrkfælnum manni stafar af myrkr- inu. Hann þykist skynja í því líf sem gerir það hættulegt. Áður fyrr fannst mönnum náttúran búa yfir vitund og vilja og vera manninum fjandsam- leg, líkt og myrkrið. Lognið var því svikalogn, en óvenju góð tíð varð mönnum sérstakt áhyggjuefni eins og fram kemur hér á eftir. Meðan óttinn gekk laus var loku fyrir það skotið að fslendingar gætu tileinkað sér það kristna viðhorf annarra Evrópubúa að maðurinn væri herra náttúrunnar. En sigur kristninnar á animisma hefur verið talin ein höfuðorsök þess að Evrópu- menn náðu að tileinka sér það hlut- læga viðhorf sem gerði náttúruvís- indin og gernýtingu náttúruauðæva mögulega.8 Með því að fullyrða að aðeins maðurinn hefði sál gerði kristnin mögulegt að líta á allt sköpunarverkið, að manninum frá- töldum, sem vél er hegðaði sér í samræmi við skynsamleg og skiljan- leg lögmál. Og manninum var gefið vald yfir sköpunarverkinu.9 SAGNIR 47
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Sagnir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.