Sagnir - 01.04.1989, Side 50

Sagnir - 01.04.1989, Side 50
Gunnar Halldórsson Jón Þorkelsson Vídalín fæddist í Görðum á Álftanesi 21. mars 1666. Hann missti föður sinn ellefu ára gamall og þrátt fyrir œttgöfgi kynntist hann skorti og erfiðisuinnu afeigin raun á unglingsár- unum. Hann reri meðal annars tuœr uertíðir i Vestmannaeyjum, en fór 21 árs gamall til Kaup- mannahafnar með frábœran uitnisburð frá rektor Skálholtsskóla. Að loknu guðfrœðinámi gerði hann misheppnaða tilraun til að komast til metorða í danska hernum, en eftir heimkomuna uarð frami hans skjótur. Hann uarð biskup í Skálholti árið 1697 og gegndi þuí embætti með mikilli reisn til dauðadags árið 1720. í Postillunni, sem oft uar nefnd Jónsbók eftir höfundi sínum, uoru kenningar rélttránaðarins boðaðar þjóðinni með óuiðjafnanlegri mœlsku, andríki og trúarhita. Hún uar fyrst prentuð á Hólum 1718, fyrri partur, og 1720, seinni partur, en 13. útgáfa af fyrri parti og 11. útgáfa afseinni parti uoru prentaðar í Kaupmannahöfn árið 1838. Útgáfufjöldi og ártöl segja sína sögu, en óhætt mun að fullyrða að á þessum tíma hafi engin bók önnur haft meiri áhrif á hugmyndaheim ís- lendinga. Islendingar töldu einnig að nátl- úran hegðaði sér í samræmi við fyrirfram ákveðin lögmál, en þekk- ing á þeim gaf ekki loforð um aukið vald mannsins. Hringrás og jafnvægi Jafnvel upplýsingarmaðurinn Hann- es Finnsson treysti sér ekki til að mótmæla því lögmáli hallæranna sem hér á landi var viðtekinn sann- leikur: „„Það er mælt að 18di vetur í öld skuli því einn eyða, sem allir hinir afla.““10 Stórfellt hallæri, sem gert var ráð fyrir á 18 eða 19 ára11 fresti var í hugum manna upphaf og endir langtíma hringrásar sem gerði fjarlæg efnahagsleg markmið að hégóma. Alvarlegar landplágur voru taldar gera boð á undan sér með ýmiskonar náttúruteiknum sem allir áttu að geta skilið,12 en hörð ár komu oft þrjú saman; það í miðið linast en seinasta harðast.13 Hinum almenna bónda veittist nógu erfitt að komast skaðlaust í gegnum skammtímahringrás árstíð- anna. Náttúran gaf honum hættu- merki á úrslitastundu, — og annað þegar hættan var liðin hjá: almennast er á íslandi, að fé og hestar horfalla mest um og eftir sumarmál, þegar gróandi er í jörð kominn og horaði peningurinn dregur sig eftir nálinni ... er hjá oss hestum og fé hættast, eftir það fyrst hefir til hrossagauksins heyrt. Aftur á móti hafa íslending- ar annan málshátt, sem reynslan hjá þeim sannar. Þá eru vetrar- hörkur úti, þegar spóinn vellir graut.14 Engin varanleg uppbygging í mann- virkjagerð né verðmætasköpun benti til þess að mögulegt væri að rjúfa hringrás hallæranna. Höfuð- stóll leiguliðans, hins almenna bónda var skepnur, en þegar hall- æra var stöðugt von var auður talinn valtastur vina. Hið raunhæfa tak- mark góðrar búsýslu var því að verja heimilið gegn fátækt og í besta falli að vera aflögufær til hjálpar sveit- ungum sínum. En fáir töldu sér stætt á því, bæði mannorðsins vegna og kristilegrar innrætingar, að halda fast um sitt á meðan nágrann- ar þeirra liðu skort.15 Kristileg auð- söfnun leit til lengri tíma en kapítal- ísk. Hvar þú finnur fátækan á förnum vegi, gerðu’ honum gott, en grættu eigi. Guð mun launa á efsta degi.16 Ágirnd var talin „alls hins illa, undir- rót“17 og Jón Vídalín vildi „heldur fá hinum volaða tíu peninga en kasta hundrað á mangarans borð."18 Ríki- dæmi taldi hann yfirleitt þannig til komið að menn hefðu „tekið nokk- uð ranglega trá öðrum“.19 Kristin siðfræði sem taldi auð- söfnun hættulega sáluhjálp fór þannig hönd í hönd með svartsýni sem gerði ráð fyrir því að náttúran tæki gjafir sínar til baka. í jafnvægis- leit náttúrunnar hallaði þó frekar á ógæfuhliðina. Árið 1814 höfðu lands- menn lifað þrjá góða vetur í röð, en Henderson lýsir viðbrögðum Islend- inga við góðæri: „margir eru teknir að gerast kvíðandi um það, að þetta hlé kunni meir en jafnast með hörk- um næsta vetur.“20 Þegar óvenju vel voraði á Suðurlandi árið 1829 kvað við sama tón: Héðan er að frétta árgæsku þá mestu, sem ég man, bæði til lands og sjávar, svo surnir eru ekki án ótta, að þetta muni betal- ast síðar.21 Hvers vegna urðu menn „kvíðandi" 48 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.