Sagnir - 01.04.1989, Page 50

Sagnir - 01.04.1989, Page 50
Gunnar Halldórsson Jón Þorkelsson Vídalín fæddist í Görðum á Álftanesi 21. mars 1666. Hann missti föður sinn ellefu ára gamall og þrátt fyrir œttgöfgi kynntist hann skorti og erfiðisuinnu afeigin raun á unglingsár- unum. Hann reri meðal annars tuœr uertíðir i Vestmannaeyjum, en fór 21 árs gamall til Kaup- mannahafnar með frábœran uitnisburð frá rektor Skálholtsskóla. Að loknu guðfrœðinámi gerði hann misheppnaða tilraun til að komast til metorða í danska hernum, en eftir heimkomuna uarð frami hans skjótur. Hann uarð biskup í Skálholti árið 1697 og gegndi þuí embætti með mikilli reisn til dauðadags árið 1720. í Postillunni, sem oft uar nefnd Jónsbók eftir höfundi sínum, uoru kenningar rélttránaðarins boðaðar þjóðinni með óuiðjafnanlegri mœlsku, andríki og trúarhita. Hún uar fyrst prentuð á Hólum 1718, fyrri partur, og 1720, seinni partur, en 13. útgáfa af fyrri parti og 11. útgáfa afseinni parti uoru prentaðar í Kaupmannahöfn árið 1838. Útgáfufjöldi og ártöl segja sína sögu, en óhætt mun að fullyrða að á þessum tíma hafi engin bók önnur haft meiri áhrif á hugmyndaheim ís- lendinga. Islendingar töldu einnig að nátl- úran hegðaði sér í samræmi við fyrirfram ákveðin lögmál, en þekk- ing á þeim gaf ekki loforð um aukið vald mannsins. Hringrás og jafnvægi Jafnvel upplýsingarmaðurinn Hann- es Finnsson treysti sér ekki til að mótmæla því lögmáli hallæranna sem hér á landi var viðtekinn sann- leikur: „„Það er mælt að 18di vetur í öld skuli því einn eyða, sem allir hinir afla.““10 Stórfellt hallæri, sem gert var ráð fyrir á 18 eða 19 ára11 fresti var í hugum manna upphaf og endir langtíma hringrásar sem gerði fjarlæg efnahagsleg markmið að hégóma. Alvarlegar landplágur voru taldar gera boð á undan sér með ýmiskonar náttúruteiknum sem allir áttu að geta skilið,12 en hörð ár komu oft þrjú saman; það í miðið linast en seinasta harðast.13 Hinum almenna bónda veittist nógu erfitt að komast skaðlaust í gegnum skammtímahringrás árstíð- anna. Náttúran gaf honum hættu- merki á úrslitastundu, — og annað þegar hættan var liðin hjá: almennast er á íslandi, að fé og hestar horfalla mest um og eftir sumarmál, þegar gróandi er í jörð kominn og horaði peningurinn dregur sig eftir nálinni ... er hjá oss hestum og fé hættast, eftir það fyrst hefir til hrossagauksins heyrt. Aftur á móti hafa íslending- ar annan málshátt, sem reynslan hjá þeim sannar. Þá eru vetrar- hörkur úti, þegar spóinn vellir graut.14 Engin varanleg uppbygging í mann- virkjagerð né verðmætasköpun benti til þess að mögulegt væri að rjúfa hringrás hallæranna. Höfuð- stóll leiguliðans, hins almenna bónda var skepnur, en þegar hall- æra var stöðugt von var auður talinn valtastur vina. Hið raunhæfa tak- mark góðrar búsýslu var því að verja heimilið gegn fátækt og í besta falli að vera aflögufær til hjálpar sveit- ungum sínum. En fáir töldu sér stætt á því, bæði mannorðsins vegna og kristilegrar innrætingar, að halda fast um sitt á meðan nágrann- ar þeirra liðu skort.15 Kristileg auð- söfnun leit til lengri tíma en kapítal- ísk. Hvar þú finnur fátækan á förnum vegi, gerðu’ honum gott, en grættu eigi. Guð mun launa á efsta degi.16 Ágirnd var talin „alls hins illa, undir- rót“17 og Jón Vídalín vildi „heldur fá hinum volaða tíu peninga en kasta hundrað á mangarans borð."18 Ríki- dæmi taldi hann yfirleitt þannig til komið að menn hefðu „tekið nokk- uð ranglega trá öðrum“.19 Kristin siðfræði sem taldi auð- söfnun hættulega sáluhjálp fór þannig hönd í hönd með svartsýni sem gerði ráð fyrir því að náttúran tæki gjafir sínar til baka. í jafnvægis- leit náttúrunnar hallaði þó frekar á ógæfuhliðina. Árið 1814 höfðu lands- menn lifað þrjá góða vetur í röð, en Henderson lýsir viðbrögðum Islend- inga við góðæri: „margir eru teknir að gerast kvíðandi um það, að þetta hlé kunni meir en jafnast með hörk- um næsta vetur.“20 Þegar óvenju vel voraði á Suðurlandi árið 1829 kvað við sama tón: Héðan er að frétta árgæsku þá mestu, sem ég man, bæði til lands og sjávar, svo surnir eru ekki án ótta, að þetta muni betal- ast síðar.21 Hvers vegna urðu menn „kvíðandi" 48 SAGNIR
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.