Sagnir - 01.04.1989, Side 51

Sagnir - 01.04.1989, Side 51
Lútherskur rétttrúnaður og lögmál hallæranna eða „ekki án ótta“ þegar tíð var góð og náttúran gjöful? Animismi var enn við lýði eins og áður sagði, en til að skýra svartsýni af þessu tagi verður að athuga fleiri þætti í lífs- skoðun íslendinga. Hræðsla við velgengni Gamla samfélaginu íslenska má líkja við burðargrind sem styrkist undir álagi en liggur við hruni ef okið er fjarlægt. Hömlur þær sem yfirvöld lögðu á frelsi einstaklinga tóku að bresta í langvarandi góðæri sem, að dómi Jóns Espólíns, leiddi af sér „óguðleik, ósið, óreglu, sjálf- ræðisfrekju og leti“.22 Þegar lægri stéttir þjóðfélagsins eygðu þann ■nöguleika að nýta góðæri til að bæta hlutskipti sitt þótti mál til kom- ið að guð sendi hallærið á nýjan leik.23 Hlýðni við veraldleg yfirvöld var látin jafngilda hlýðni við guð24 °§ trúarviðhorfin þjónuðu samfé- lagslegu hlutverki með því að leggja hömlur á framagirni einstaklinga. í kyrrstæðu landbúnaðarsamfélagi æeð takmarkað jarðnæði og tak- æarkaða framleiðslugetu var nægju- semin því meiri dyggð þar sem nietnaður lægri stéttanna leiddi til ataka um takmörkuð gæði og „sjálf- ræðisfrekju". Afstaða kirkjunnar fór heldur ekki á milli mála. Heiðarleg fátækt telur Jón Vídalín „að ekki all- lítið gagni til himnaríkis"25 og í guðsorðabók sem fyrst kom út árið 1771 og varð vinsæl, útskýrir sr. Stefán Halldórsson á Myrká þá hættu sem fylgir velgengni: Þegar guð ann oss meðlætis, þá minnist forblinduð náttúra lítið þess þakklætis, sem skaparanum á þar fyrir að greiða, svo margir gleyma þá bæði Guði og sjálfum sér: Guðs miskunn og náð, sem átti að uppvekja hjá þeim elsku og auðsveipni, og, þekking á sín- um eigin vanmætti og óverðug- leika, svo þeim þykir sér fáir hlut- 'r ómögulegir, hvar fyrir þeir treysta uppá holdið en tapa því sanna trausti á Guði.26 hegar svona er komið eru íslending- ar farnir að tileinka sér „það sem Verst er á hinum farsælu þjóðunum, er lifa i þeim góðu löndunum", og vanrækja að tilbiðja guð „fyrir vel- lystingar sakir".27 Langvarandi góðæri þótti leiða til upplausnar í samfélaginu og minni guðrækni. Ég hef áður gert því nokkur skil hversu bókstaflega öll áföll voru túlkuð sem merki um reiði guðs vegna slíks ástands28 og læt því nægja hér að nefna lítið dæmi um hvernig guðsóttinn gat komið fram. Skagfirskan bónda dreymdi mann er sat í stól í loftinu yfir Vatnsskarði og dýfði vendi í blóðpott og hristi í allar áttir. Draummaður túlkaði sýnina: „það var Guð, sem í stólnum sat, vöndur- inn merkir straff, en blóðið merkir dauða.1'29 Guðsótti af þessu tagi verður skiljanlegur ef við höfum í huga varnarleysi fólks gagnvart sjúk- dómum og það hversu algengur, jafnvel hversdagslegur hungurdauð- inn var; en talið er að á bilinu 1600- 1800 hafi komið 58 meiri eða minni hungurfellisár á íslandi.30 í raunveruleikanum fengu menn ítrekaða staðfestingu á reiði guðs; óttinn við refsingu og dauða var því eðlilegur miðað við almenna trú og ytri aðstæður. En eigi að síður virðist samvirkni milli rétttrúnaðar annars- vegar og drepsótta og hungurdauða hinsvegar varla duga til að útskýra þá hræðslu sem kom yfir fólk þegar árgæska var óvenju mikil. Líklegra er að það geri ráð fyrir viðlíka náttúru- lögmáli og lýst er í vísunni: Ef hún Góa öll er góð, að því gæti mengi, þá mun Harpa, hennar jóð, herða mjóa strengi.31 En hverjar eru forsendur lögmáls- ins? Síðasta dæmið sem ég ætla að taka um hugsunarhátt af þessu tagi felur í sér eins konar orsakaskýr- ingu, en þegar að er gáð gerir skýr- ingin vandamálið aðeins flóknara. Heimildin er bréf ritað af Hjálmari Jónssyni árið 1874, sem ber þess merki að höfundur hefur ígrundað málið vandlega. Mér þótti gleðilegt að heyra í bréfi yðar um þá miklu blessun af síldarafla og fiskifeng; það er mikil guðs gjöf þar nyrðra, en það er eins og ég óttist fyrir, að þetta mikla síldarhlaup svo snemma á tíma muni kannske leiða eftir sig vorkulda, því svo reyndist mér það jafnan, sem og hvað annað, sem gengur yfir eðli náttúrunnar hér í þessu harðærissama landi.32 Skýring Hjálmars hefur yfirbragð skynsemishyggju; það er eðli náttúr- unnar, að minnsta kosti hér á ís- landi, að leita aftur að því jafnvægi sem raskast hefur vegna óvenjulegrar árgæsku. Orsakasamhengið virðist rökrétt, svo langt sem það nær, en hvers vegna er gert ráð fyrir því að síldarganga hafi áhrif á veðurfar? í vélgengri náttúru sem að öllu leyti er skýranleg með aðferðum náttúru- vísinda er slíkt orsakasamhengi ekki til. En þótt langt sé liðið á 19. öld er þetta ekki sú náttúra sem Hjálmar skynjar, heldur er það hin lifandi náttúra sem refsar mönnum fyrir að ganga á fjöll og tekur gjafir sínar til baka. Ef ég skil Hjálmar rétt þá hefði fiskigangan ein sér tæpast valdið honum áhyggjum, en það gerir hinn mikli fiskifengur, á óvenjulegum tíma í harðærissömu landi. Hegðun manna, líðan og hugarfar hefur áhrif á hegðun nátt- úrunnar; þegar þeim gengur allt í haginn vofir hættan yfir. Freud og lærisveinar hans hafa greint hræðsluna við hubris, eða hroka, sem afleiðingu sektarkenndar sem allir menn finna til í meira eða minna mæli. Aðeins refsing getur linað sektarkenndina sem magnast við langvarandi velgengni. Bent er á að Forn-Grikkir, sem voru tiltölulega lausir við sektarkennd miðað við aðra menningarhópa, skilgreindu hrokahræðslu sem einn af undir- stöðueiginleikum sálarlífsins.33 Á 17. og 18. öld voru íslendingar langt frá því að vera lausir við sektar- kennd. Hart uppeldi var trúaratriði,34 en í landi hungurdauðans er líklegt að kærleiksboðskapurinn hafi ekki síður magnað samviskubit. Engar heimildir greina frá líðan þeirra sem í hallærum neyddust til að vísa ver- gangsfólki frá sínum bæjardyrum, en kvæðið Varúðarvísa, sem Hálfdan Einarsson orti að afstöðnu hallæri árið 1758 gefur innsýn í hugarástand þjóðarinnar: Syndir hyl sekra vondar (sjá brár, hvernig þær tárastl), tak hjörð þína, ó hirðir! harmandi þér á arma.35 SAGNIR 49
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.