Sagnir - 01.04.1989, Page 51

Sagnir - 01.04.1989, Page 51
Lútherskur rétttrúnaður og lögmál hallæranna eða „ekki án ótta“ þegar tíð var góð og náttúran gjöful? Animismi var enn við lýði eins og áður sagði, en til að skýra svartsýni af þessu tagi verður að athuga fleiri þætti í lífs- skoðun íslendinga. Hræðsla við velgengni Gamla samfélaginu íslenska má líkja við burðargrind sem styrkist undir álagi en liggur við hruni ef okið er fjarlægt. Hömlur þær sem yfirvöld lögðu á frelsi einstaklinga tóku að bresta í langvarandi góðæri sem, að dómi Jóns Espólíns, leiddi af sér „óguðleik, ósið, óreglu, sjálf- ræðisfrekju og leti“.22 Þegar lægri stéttir þjóðfélagsins eygðu þann ■nöguleika að nýta góðæri til að bæta hlutskipti sitt þótti mál til kom- ið að guð sendi hallærið á nýjan leik.23 Hlýðni við veraldleg yfirvöld var látin jafngilda hlýðni við guð24 °§ trúarviðhorfin þjónuðu samfé- lagslegu hlutverki með því að leggja hömlur á framagirni einstaklinga. í kyrrstæðu landbúnaðarsamfélagi æeð takmarkað jarðnæði og tak- æarkaða framleiðslugetu var nægju- semin því meiri dyggð þar sem nietnaður lægri stéttanna leiddi til ataka um takmörkuð gæði og „sjálf- ræðisfrekju". Afstaða kirkjunnar fór heldur ekki á milli mála. Heiðarleg fátækt telur Jón Vídalín „að ekki all- lítið gagni til himnaríkis"25 og í guðsorðabók sem fyrst kom út árið 1771 og varð vinsæl, útskýrir sr. Stefán Halldórsson á Myrká þá hættu sem fylgir velgengni: Þegar guð ann oss meðlætis, þá minnist forblinduð náttúra lítið þess þakklætis, sem skaparanum á þar fyrir að greiða, svo margir gleyma þá bæði Guði og sjálfum sér: Guðs miskunn og náð, sem átti að uppvekja hjá þeim elsku og auðsveipni, og, þekking á sín- um eigin vanmætti og óverðug- leika, svo þeim þykir sér fáir hlut- 'r ómögulegir, hvar fyrir þeir treysta uppá holdið en tapa því sanna trausti á Guði.26 hegar svona er komið eru íslending- ar farnir að tileinka sér „það sem Verst er á hinum farsælu þjóðunum, er lifa i þeim góðu löndunum", og vanrækja að tilbiðja guð „fyrir vel- lystingar sakir".27 Langvarandi góðæri þótti leiða til upplausnar í samfélaginu og minni guðrækni. Ég hef áður gert því nokkur skil hversu bókstaflega öll áföll voru túlkuð sem merki um reiði guðs vegna slíks ástands28 og læt því nægja hér að nefna lítið dæmi um hvernig guðsóttinn gat komið fram. Skagfirskan bónda dreymdi mann er sat í stól í loftinu yfir Vatnsskarði og dýfði vendi í blóðpott og hristi í allar áttir. Draummaður túlkaði sýnina: „það var Guð, sem í stólnum sat, vöndur- inn merkir straff, en blóðið merkir dauða.1'29 Guðsótti af þessu tagi verður skiljanlegur ef við höfum í huga varnarleysi fólks gagnvart sjúk- dómum og það hversu algengur, jafnvel hversdagslegur hungurdauð- inn var; en talið er að á bilinu 1600- 1800 hafi komið 58 meiri eða minni hungurfellisár á íslandi.30 í raunveruleikanum fengu menn ítrekaða staðfestingu á reiði guðs; óttinn við refsingu og dauða var því eðlilegur miðað við almenna trú og ytri aðstæður. En eigi að síður virðist samvirkni milli rétttrúnaðar annars- vegar og drepsótta og hungurdauða hinsvegar varla duga til að útskýra þá hræðslu sem kom yfir fólk þegar árgæska var óvenju mikil. Líklegra er að það geri ráð fyrir viðlíka náttúru- lögmáli og lýst er í vísunni: Ef hún Góa öll er góð, að því gæti mengi, þá mun Harpa, hennar jóð, herða mjóa strengi.31 En hverjar eru forsendur lögmáls- ins? Síðasta dæmið sem ég ætla að taka um hugsunarhátt af þessu tagi felur í sér eins konar orsakaskýr- ingu, en þegar að er gáð gerir skýr- ingin vandamálið aðeins flóknara. Heimildin er bréf ritað af Hjálmari Jónssyni árið 1874, sem ber þess merki að höfundur hefur ígrundað málið vandlega. Mér þótti gleðilegt að heyra í bréfi yðar um þá miklu blessun af síldarafla og fiskifeng; það er mikil guðs gjöf þar nyrðra, en það er eins og ég óttist fyrir, að þetta mikla síldarhlaup svo snemma á tíma muni kannske leiða eftir sig vorkulda, því svo reyndist mér það jafnan, sem og hvað annað, sem gengur yfir eðli náttúrunnar hér í þessu harðærissama landi.32 Skýring Hjálmars hefur yfirbragð skynsemishyggju; það er eðli náttúr- unnar, að minnsta kosti hér á ís- landi, að leita aftur að því jafnvægi sem raskast hefur vegna óvenjulegrar árgæsku. Orsakasamhengið virðist rökrétt, svo langt sem það nær, en hvers vegna er gert ráð fyrir því að síldarganga hafi áhrif á veðurfar? í vélgengri náttúru sem að öllu leyti er skýranleg með aðferðum náttúru- vísinda er slíkt orsakasamhengi ekki til. En þótt langt sé liðið á 19. öld er þetta ekki sú náttúra sem Hjálmar skynjar, heldur er það hin lifandi náttúra sem refsar mönnum fyrir að ganga á fjöll og tekur gjafir sínar til baka. Ef ég skil Hjálmar rétt þá hefði fiskigangan ein sér tæpast valdið honum áhyggjum, en það gerir hinn mikli fiskifengur, á óvenjulegum tíma í harðærissömu landi. Hegðun manna, líðan og hugarfar hefur áhrif á hegðun nátt- úrunnar; þegar þeim gengur allt í haginn vofir hættan yfir. Freud og lærisveinar hans hafa greint hræðsluna við hubris, eða hroka, sem afleiðingu sektarkenndar sem allir menn finna til í meira eða minna mæli. Aðeins refsing getur linað sektarkenndina sem magnast við langvarandi velgengni. Bent er á að Forn-Grikkir, sem voru tiltölulega lausir við sektarkennd miðað við aðra menningarhópa, skilgreindu hrokahræðslu sem einn af undir- stöðueiginleikum sálarlífsins.33 Á 17. og 18. öld voru íslendingar langt frá því að vera lausir við sektar- kennd. Hart uppeldi var trúaratriði,34 en í landi hungurdauðans er líklegt að kærleiksboðskapurinn hafi ekki síður magnað samviskubit. Engar heimildir greina frá líðan þeirra sem í hallærum neyddust til að vísa ver- gangsfólki frá sínum bæjardyrum, en kvæðið Varúðarvísa, sem Hálfdan Einarsson orti að afstöðnu hallæri árið 1758 gefur innsýn í hugarástand þjóðarinnar: Syndir hyl sekra vondar (sjá brár, hvernig þær tárastl), tak hjörð þína, ó hirðir! harmandi þér á arma.35 SAGNIR 49
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.