Sagnir - 01.04.1989, Side 55

Lútherskur rétttrúnaður og lögmál hallæranna
Marmlíf
i þurrabúð
°S suði þóknanlegi. Þar kenndu uitrir húsbændur börnum og hjúum guðhrœðslu og góða siði, iðjusemi, nœgjusemi og hlýðni. En til voru þeir
sem létu sér ekki segjast heldur kusu að stofna heimili í þurrabúð og lifa afsjósókn. Þetta fólk uar talið sýna fyrirhyggjulausa og lostafulla löngun
til að giftast, skeytingarleysi um þjóðarhag, syndsamlega gróðafíkn og leti. Letin uar uerst, þuí iðjuleysið ól af sér alla þá lesti sem einkenndu
t>urrabúðalifið. Uppeldi barna uar þar og talið með endemum.
En huersu trúuerðugar eru þessar lýsingar á mannlifi uið sjó og i sueit? Þuí er til að suara að frá sjónarhóli sagnfræðinga hafa þœr nánast ekkert
heimildagildi, enda ber stöðugt að spyrja um upphaflegan tilgang ritheimildar, hagsmuni höfundar og fordóma. En meðal menntamanna átti
tðmthúsmannastéttin sér formœlendur fáa.
Ein ástæðan fyrir tregðu fólks til
að taka við hinni nýju hugmynda-
fræði hefur vafalaust verið hversu
köld og lífvana hún var í saman-
burði við íslenska kristni. í Skaga-
firði sótti Henderson tvær messur
hjá presti af gamla skólanum:
Prédikanir hans voru lifandi og
kenndu rétt, enda virtust þær hafa
mikil áhrif á söfnuðina, því þorri
kirkjugesta flóði í tárum, er hann
ræddi um kærleika guðs til synd-
ugrar veraldar.78
Olíklegt er að predikanir þeirra
yugri presta sem boðuðu nýjan trúar-
sannleika með skynsamlegum rök-
Unfi hafi vakið tilfinningaleg viðbrögð
af þessu tagi, enda ekki til þess
^etlast. En til að skilja tortryggni
fólks gagnvart hugsunarhætti upp-
fýsingarmanna verðum við að skoða
! samhengi marga þætti í lífsskoðun
Islendinga, og einkum þá sem
höfðu, við upphaf 19. aldar markað
Þeim sérstöðu meðal þjóða Vestur-
Evrópu.
Hugarheimur
kyrrstöðuþjóðfélagsins
í Vídalínspostillu voru íslendingar
stranglega varaðir við að tileinka sér
hugsunarhátt annarra þjóða og bent
á að taka sér þess í stað forfeður
sína til fyrirmyndar.79 Það var vel-
sældin í útlöndum sem talin var
hafa orðið til þess að fólk gleymdi
guði og lagði sálu sína í hættu með
því að treysta á sjálft sig og taka
veraldleg gæði fram yfir himnesk.
íslendingum tókst að varast hvort
tveggja með því að tileinka sér ekki
þann kristna boðskap að maðurinn
væri herra jarðarinnar og útiloka
þann möguleika að hægt væri að ná
valdi yfir náttúrunni. Hér á landi var
náttúran almennt talin lúta lögmál-
um sem gerðu mannleg áform um
efnahagslegar framfarir að hégóma.
Litið var á hana sem lifandi og ógn-
vekjandi afl er refsaði mönnum fyrir
að hreykja sér hátt og leitaði jafn-
vægis með því að taka gjafir sínar til
baka ef árferði var venju fremur gott.
Sá auður sem safnaðist í langvar-
andi góðæri var einnig talinn aftur-
kræfur í næsta hallæri, en þeirra var
vænst með reglulegu millibili sam-
kvæmt ófrávíkjanlegu náttúrulög-
máli. Afleiðingin var sú að fólk ótt-
aðist velgengnina, eða öllu heldur
sjálfstraustið og þá auknu trú
manna á mátt sinn og megin sem
fylgdi henni. í slíkri afstöðu til um-
hverfisins fólst hættulegur hroki
sem kallaði á refsingu.
Svo virðist sem kirkjan hafi styrkt
þessi viðhorf til náttúrunnar í sessi
með því að leggja áherslu á boð-
skap sem samræmdist þeim. Hræðsl-
an við velgengni var gerð kristileg
um leið og sjálfstraustið sem fylgdi
henni var gert syndsamlegt, þar sem
það samræmdist ekki hinu sanna
trausti á guði. Trúin á að náttúran
tæki gjafir sínar til baka fékk aukið
vægi í þeim boðskap að auður væri
yfirleitt illa fenginn, ágirnd synd-
samleg en fátækt góð. Trúin á refs-
ingu náttúrunnar fyrir ofdirfsku var
styrkt með boðskapnum um refs-
ingu guðs fyrir ókristilegt líferni.
Kristileg undirgefni við vilja guðs fól
SAGNIR 53