Sagnir - 01.04.1989, Qupperneq 61

Um blessaðan lífs-ávöxt á 17. og 18. öld
I Bessastaðapóstum frá 1685,
vegna „vors allranáðugasta arfa-
kóngs stóru og víðfrægu meðaumk-
unnar og náðar"2 eru gefnar út til-
skipanir um uppeldi, þar sem sérleg
áhersla er lögð á að „halda börnum
og þjónustufólki til ærlegs erfiðis
og manndóms, og til hlýðni og ótta
við sína yfirboðara."3 Það átti að
vera starf hreppstjóra og presta
að umvanda og straffa aðskiljan-
legan ókristilegan lifnað og fram-
ferði, svosem guðs heilaga nafns,
orðs og sakramenntanna vanrækt,
misbrúkun og forakt, helgra daga
vanbrúkun, illa forlíkun ektafólks
ímillum og barna, úngdómsins
ómennsku, agaleysi og óttaleysi
við sína foreldra, kennifeður og
aðra yfirboðara, þjónustufólksins
leti, ódygð, óhlýðni og sjálfræði,
og af þessu vaxandi margvíslega
landsins fordjarfan ...4
En ef eftir sem áður „einn partur af
börnum og þjónustufólki [værij ...
latt, ódugtugt, blótsamt, trássugt og
óhlýðið í orðum og verkum við sína
foreldra og húsbændur"5 þá varð að
uPpþenkja önnur ráð:
Að tilskikkast mættu hespur og
gabastokkar, eða þvílíkt hentugt
fángelsi héldist á öllum biskupa-
stólum, prófasta og presta
görðum ... til að hindra og straffa
guðs orðs foraktara, létíngja og
lausagángara, samt þverbrotin og
óhlýðin börn og þjónustufólk,
eptir því sem sérhver yfirboðari
vill með góðri samvizku bekennd-
ur verða fyrir guði og yfirvaldinu,
að hann í kristilegri og nauðsyn-
legri umvöndum gjöri ...6
Hlýðni
Undir lok 17. aldar fór að bera á
v'ssu andsvari við bókstafstrú rétt-
frúnaðarins og krafa kom fram um
bfandi og virkt trúarlíf. Þessi stefna,
Píetisminn, var eins konar siðbótar-
vakning, sem tók ekki einungis til
tþúarlífs og uppeldis, heldur einnig
menntamála. Ekki var þó sorfið
að einvöldum konungum, sem eftir
sem áður höfðu vald sitt frá Guði,
en grunnur var lagður að stjórnskip-
an einveldis samfara siðbreytingu
16. aldar. Einvaldurinn var æðsta
höfuð hinnar lúthersku kirkju og
varð því einskonar fulltrúi Guðs á
jörðu hér; hlýðni við konung þýddi
því hlýðni við Guð.
Heimilin höfðu sinn eigin „ein-
vald“ föðurinn/húsbóndann, en
húsmóðurinni var skipað á bekk
með börnum og hjúum. Eitt höfuð
skyldi vera á hverri fjölskyldu því
Eftirlíking af gapastokk, en ekki er ósennilegt
aö slíkir hafi fyrirfundist hér á landi.
„að tvíhöfða heimili yrði sjálfu sér
sundurþykkt, óskapnaður sem Guð
hefði vanþóknun á.“7 Því skyldi einn
ráða samkvæmt boðskap Lúthers.
Með þessa nýju siðbót í huga
sendir kóngur hingað Ludvig Har-
boe biskup með ýmsar tilskipanir
um endurbætur í menntun og upp-
eldi Islendinga í sönnum einveldis-
anda. Meðal þessara tilskipana var
svonefnd Húsagatilskipun gefin út í
júní 1746.8 Þar kemur fram að ekki
finnist konungi uppeldi rétttrúnað-
arins hafa tekist allt of vel á „landi
sínu íslandi". Forvitnilegt er því að
velta því fyrir sér hvort rétttrúnaður-
inn og siðbótarafkvæmi hans, píet-
isminn, hafi haft ólík áhrif á uppeldis-
aðferðirnar.
í húsagatilskipuninni er vitnað til
hins illa aga sem ríkt hafi, og eru
þar ýmsar skipanir um úrbætur á
„hingað til verandi viðurstyggilegum
vana ...“9 Þar sem vitnað er til þótta
og sjálfræðis barna og þjónustu-
fólks og bent á að slíkt skuli öngvan-
veginn líðast. Þá eru foreldrar einnig
varaðir við „eftir hingað til brúkan-
legum siðvana"10 að láta of mikið
eftir börnunum, en áminntir um að
hirta þau ærlega með mikilli alvöru,
bæði með orðum og hendi. Þá skal
„sá heimskulegi vani, sem hér og
þar skal hafa verið brúkanlegur í
landinu, að hræða börn með jóla-
sueinum eður vofum alldeilis vera
afskaffaður",11 en guðsótti og reiði
Guðs þeim mun harðar ítrekað. Þótt
sífelld áminning um refsivönd Guðs
og ógnir helvítis hafi dunið á fólki á
tímum rétttrúnaðarins, telur Dana-
konungur greinilega að jólasveinn-
inn sé enn hættulegri sálum þessa
lands.
Með húsagatilskipuninni hefur átt
að herða enn agann og bæta sið-
venjur og kalla fram auðmýkt og
undirgefni við yfirvöld, en þó trú-
lega á mannúðlegri hátt en áður
(samanber Bessastaðapósta) í anda
píetismans.
„ein Guðs gáfa“
Þar að börnin eru ein Guðs gáfa,
þá eiga þaug að helgast hönum í
móður-lífi, og ber kristilegum for-
eldrum þess vegna daglega, þann
tíma móðurin er ólétt, innilega að
ákalla Guð í þeirra bænum, að
hann vilji varðveita og blessa
þeirra lífs-ávöxt ...l2
Svo segir í húsagatilskipuninni. En
hversu lengi var þessi „lífsávöxtur"
barn á þessum tíma? Hvernig var að
vera barn á 17. og 18. öld á íslandi?
Loftur Guttormsson bendir rétti-
lega á, að sitthvað sé að vera barn/
unglingur í iðnaðarþjóðfélagi eða
lítt verkskiptu samfélagi.13 Þannig
hefur það verið annað að vera barn
í danskri borgarmenningu eða í
bláfátækum íslenskum sveitum.
Varð ekki oft að setja tilfinningar og
SAGNIR 59