Sagnir - 01.04.1989, Side 99

Hvað varð um ómagabörnin ...
TAFLA 1
Fjöldi eftirlifenda 1845, landið allt:
í hundraðshlutum
Lífslíkur ómagabarna miðað
Ómagar 36,5 við bændabörn voru
Bændabörn (samanburðarhópur) 47,8 (36,5/47,8 x 100) = 76%
TAFLA 2
Stéttaskipting 1845, allt landið.
í hundraðshlutum.
Ath.: Konur eru hér taldar í sama starfshóp og eiginmenn.
„Lærðir menn“ Ómagar Bændabö 4,5
Bændur + grashúsmenn 42,6 68,0
Tómthúsmenn, sjómenn og húsfólk 10,8 4,5
Vinnufólk 40,5 17,5
1 horni barna 1,4 5,0
Ómagar 4,7 0,5
Alls 100,0 100,0
TAFLA 3
Giftingarstaða 1845. (Giftir T ekkjur + ekklar).
í hundraðshlutum.
Ómagar
Karlar Konur Alls
Landiðallt 78 56 65
Bændabörn
Karlar Konur Alls
92 85 88
Sama gerðu Óskar og Guðni. Ásgeir
valdi hins vegar bæði ómaga sem
ólust upp hjá vandalausum (alls
74) og þá sem ólust upp árið 1801
hjá foreldrum (alls 21). Ekki er hægt
að sjá að þessi mismunur á úr-
vinnslu hafi haft marktæk áhrif á
niðurstöðuna. Ómagabörnin dóu
jafnt hjá foreldrum sem vandalaus-
um.
Margir einstaklingar kölluðust
fósturbörn í manntalinu 1801. Hér
<!r um margbreytilegan hóp að ræða.
^ar var t.d. að finna ættarómaga
(þegar ættin en ekki sveitin sá um
f'amfærslu ómagans) og þar voru
einnig börn tiltölulega velstæðra
bænda, sem komið var fyrir á öðr-
um bæjum til menntunar eða fyrir
vinsemdarsakir. Ákveðið var að hafa
engin fósturbörn með í rannsókn-
inni og gilti það um allar sveitir
landsins. Þetta var einkum bagalegt
við Austurlandsrannsóknina, þar
sem fósturbörnin voru mörg og voru
oft augljóslega einhvers konar
ómagar.
Vesturland ásamt Gullbringu- og
Kjósarsýslu hafði nokkra sérstöðu í
atvinnumálum. Stór hluti íbúanna
þar var aðallega sjávarbændur og
margir þeirra kölluðust grashús-
menn í manntalinu 1801. Við valið á
bændabörnum tók Óskar, sem rann-
sakaði þennan landshluta, það ráð
að telja til bændabarna öll börn fiski-
manna. Þetta gæti verið ein ástæða
þess að niðurstaða hans á örlögum
bændabarnanna í samanburði við
ómagabörnin stakk nokkuð í stúf
við niðurstöður hinna: Lífslíkur
“bændabarna" á Vesturlandi voru
þannig aðeins minni en lífslíkur
ómaganna, þveröfugt við það sem
kom fram hjá hinum. En ástæða
þessa gæti einnig verið hrein og klár
tilviljun! Þannig voru lífslíkur
ómaga svipaðar á Vesturlandi og
gerðist á Vestfjörðum og Norður-
landi vestra, en þær minnkuðu nokk-
uð þegar austar dró. Miklu meiri
breytileiki var hins vegar á lífslíkum
bændabarnanna eftir rannsóknar-
svæðum og því hlýtur tilviljana-
þátturinn að hafa verið hér nokkur.
En svipaðar niðurstöður fengust í
ritgerðunum fjórum um stéttarstöðu
ómaga- og bændabarnanna frá 1801
sem lifðu árið 1845. Miklu fleiri
bændabörn giftust og þau komust
ofar í stéttapíramídanum eins og
sést greinilega í meðfylgjandi töflum.
Á öllum „rannsóknarsvæðunum" fjór-
um voru 45-52% barnaómaganna
1801 vinnuhjú eða ómagarárið 1845
og 35^15% þeirra voru þá bændur
eða bændakonur. Hins vegar voru
nær engin bændabörn 1801 ómagar
árið 1845, 14-24% þeirra voru þá
vinnuhjú og 65-76% bændur eða
bændakonur. Hjúskaparstaða ómag-
anna 1801 var breytilegri eftir „rann-
sóknarsvæðum", en hæsta giftingar-
hlutfall þeirra 1845 var á Austur-
landi og Norðausturlandi, en þar
voru líka fæstu ómagarnir á lífi. Á
Vesturlandi árið 1845 var lægsta
giftingarhlutfall ómaganna frá 1801
en þar voru líka fremur margir
ómagar á lífi. Hugsanlegt er að ó-
magadauðinn hafi verið óvenjulega
hár á austanverðu landinu í harð-
indunum á fyrstu áratugum 19.
aldarinnar en þeir ómagar sem á
annað borð lifðu hörmungarnar hafi
haft meira „lífsrými" (t.d. til gift-
inga) en ómagar í öðrum landshlut-
um.
En allt þarf þetta að rannsaka betur
og líta verður á könnun þessa sem
upphaf frekari athugana á ákveðn-
um þætti í fólksfjölda- og fjölskyldu-
sögu 19. aldar.
SAGNIR 97