Sagnir - 01.06.2005, Síða 36

Alþjóðlegir eða fslenskir?
marxismans og þjóðfrelsisbaráttuna. Kúgaðar þjóðir væru kúgaðar af
yfirstétt valdaþjóðarinnar en ekki verkalýð hennar sem berðist gegn
sömu valdastétt. Því væri samræming vandalaus.*"1
Það er mat Ragnheiðar Kristjánsdóttur að í upphafi hafi íslenskir
kommúnistar verið í andstöðu við megindrætti þjóðemishyggjunnar og
þvi beint spjótum sínum að þjóðernislegu „orðagjálfri"
borgaraflokkanna. Kommúnistar voru þó aldrei andvígir íslenskri
þjóðemishyggju í heild sinni. Þvert á móti reyndu þeir á ýmsan máta að
tengja ákveðna þætti þjóðemishyggjunnar við eigin stefnu."’lii Á fjórða
áratugnum komust íslenskir kommúnistar að þeirri niðurstöðu að staða
þeirra gagnvart Komintern gerði þeim kleift að samræma
þjóðemishyggju og alþjóðahyggju kommúnismans."*1" Afleiðingin varð
sú að á samfylkingartímanum urðu íslenskir kommúnistar verulega
þjóðemissinnaðir.<"iv
LÝÐVELDISSTOFNUNARRÆÐA EINARS
Forystumenn þeirra fjögurra flokka sem áttu þingmenn á Alþingi
fluttu hátíðarræður í tilefni lýðveldisstofnunar, í Reykjavík 18. júní
1944. Einar Olgeirsson talaði þar fyrir hönd Sósíalistaflokksins. Þótt
flokkurinn væri í flestu sér á báti í íslenskum stjómmálum var ræða
Einars í meginatriðum keimlík ræðum hinna leiðtoganna."xv
Af orðum Einars skín söguskoðun Jóns
Aðils sem lýsti íslandssögunni í fjórum
skeiðum: Gullaldar, hnignunar,
niðurlægingar og endurreisnar.
í ræðu sinni fagnaði Einar fengnum áfanga og talaði um samstöðu
við „endurreisn lýðveldis“. Hann minntist „kúgunar" fyrri alda og
„frelsishetjanna“ sem síðar tóku að berjast fyrir rétti þjóðarinnar og
nefndi Jón Sigurðsson sérstaklega."™ Af orðum Einars skín
söguskoðun Jóns Aðils sem lýsti Islandssögunni í fjórum skeiðum:
Gullaldar, hnignunar, niðurlægingar og endurreisnar. Þessi söguskoðun
birtist líka í formi frásagna af afrekum eða afglöpum „stórra“
einstaklinga sem knúðu ffamvindu sögunnar."xvii Ekki má þó láta hjá
líða að geta helsta séreinkennis ræðu Einars. Því þótt hann tali um
„stórmenni“ sögunnar getur hann líka „nafnlausra hetja“ sem lögðu sitt
af mörkum í baráttunni fyrir sjálfstæði.
Um sjálfa lýðveldisstofnunina segir Einar: „Vér sköpum
þetta lýðveldi í trúnni á, að sú stund sé ekki fjarri, að friðurinn,
mannréttindin og þjóðffelsið sigri í heiminum og tryggi smáþjóð sem
vorri réttindin til að lifa og þroskast ffjáls og farsæl.“x“vli' í þessum
orðum má greina bæði von og ótta vegna yfirstandandi heimstyrjaldar.
Einar segir: „Gamla lýðveldið okkar var
skapað af höfðingjum, - og voldugustu
höfðingjarnir tortímdu því.“ En nú sé
öldin önnur því: „Það eruð þið, fólkið
sjálft, sem hafið skapað nýja lýðveldið
okkar.“
Einar gerir afgerandi greinarmun á nýja lýðveldinu og gamla
„lýðveldinu“ (þjóðveldinu). Einar segir: „Gamla lýðveldið okkar var
skapað af höfðingjum, - og voldugustu höfðingjamir tortímdu því.“ En
nú sé öldin önnur því: „Það emð þið, fólkið sjálft, sem hafíð skapað
nýja lýðveldið okkar.“"xix Hér hafi verið stofnað „alþýðulýðveldi" en
ekki „höfðingjaveldi“. Einar virðist álíta nýja lýðveldið „marxískt“ í
þeim skilningi að það sé afurð þess að fólkið hafi sameinast um málstað
og tekið völdin í sínar hendur. í þessu tilfelli úr höndum Danakonungs.
Fólkið verði að standa vörð um stjóm landsins til að halda henni í
sínum höndum.
Ræða Einars Olgeirssonar við lýðveldisstofnunina er í samræmi við
grein sem hann skrifaði i Andvara árið 1943. í henni velktist Einar ekki
34 Sagnir 2005
í vafa um rétt íslendinga til
að taka öll mál vor í eigin hendur og verða algerlega sjálfstæð
þjóð. Slíkt er helgur, óafseljanlegur réttur hverrar þjóðar, sem
engrar stoðar þarfhast í ffelsisskrám eða sáttmálum. Það getur
enginn svipt oss þeim rétti, engin kynslóð íslendinga getur
svipt komandi kynslóðir honum. Sá réttur er öllum sáttmálum
æðri og verður aldrei af oss samin.xl
Gmnnur þjóðffelsiskröfunnar er eindreginn vilji þjóðarinnar til
ffelsis. Þjóðemiskenndin í þessu textabroti er áköf.
Einar klykkir út með að segja að stofnun lýðveldisins sé „kórónan“
á aldalangri ffelsisbaráttu íslendinga.'1' Það er einkar kaldhæðnislegt að
hann noti þessháttar líkingu þegar til stendur að kasta Danakonungi
sem þjóðhöfðingja! Einkum í ljósi þess að kommúnistar vom lítt
konunghollir og margir þeirra sóttu ekki konungsveislur.xl,i
Rétturinn til lýðveldisstofnunar er ótvíræður í huga Einars: „Fortíð
vor, saga og arfur allur krefst þess af núverandi kynslóð íslendinga, að
hún standi sem einn maður um að ljúka þessu ffelsisverki.“xliii Hér
sameinast í einni setningu hin „heilaga þrenning" íslenskrar
þjóðemishyggju - fortíðin, sagan og (bókmennta)arfurinn - og
gmndvalla frelsiskröfuna. Fyrr í greininni brýndi Einar landsmenn til
samstöðu með vísan til erfiðleika og kvala þjóðarinnar síðustu 700 ár
sem hann rekur til samstöðuskorts.xiiv Þessi áhersla er bein áhrif ffá
Islandssöguskrifum Jóns Aðils sem setti jafnaðarmerki milli
samstöðuskorts og þess að Islendingar glötuðu ffelsi sínu á 13. öld.xiv
Einar óttast að Island verði notað sem skiptimynt milli stórveldanna í
lok síðari heimsstyijaldar, sé það ekki sjálfstætt. Sjálfstæðið sé einnig
nauðsynlegt í baráttunni gegn erlendu auð- og hervaldi og í
áframhaldandi „sjálfstæðisbarátm" þjóðarinnar eftir lýðveldisstofnun.
Baráttu sem háð verði á sviði utanríkisstjómmála, m.a. varðandi vamir
landsins.xlvi
Óneitanlega skýtur það skökku við að þegar Einar getur
lýðveldisstofnunarinnar í endurminningum sínum, skuli hann harma að
Gísli Sveinsson forseti sameinaðs Alþingis hafi ekki notað „gamla
formálann“: „Lýsi ég að Lögbergi, lýsi ég í heyranda hljóði lýðveldi
stofhað á íslandi“xlvii, þegar Gísli lýsti yfir stofnun lýðveldis. Það er
sérstætt að Einar skyldi sakna þessa þar sem formálinn er sóttur til hins
foma Alþingis sem Einar hafði fordæmt sem valdatæki yfirstéttarinnar
árið 1930.
VIÐHORF BRYNJÓLFS TIL LÝÐVELDISSTOFNUNAR
I fyrsta bindi greinasafnsins Með storminn í fangið minnist
Brynjólfur Bjamason lýðveldisstofnunarinnar ítrekað. Má þar á
stundum greina einkenni þjóðemiskenndar.
I ræðu á æskulýðsfundi að Þrastalundi 16. júní 1940, þar sem
Brynjólfur talaði yfir ungliðum Sósíalistaflokksins, fómst honum svo
orð: „Við getum ekki orðið góðir íslendingar nema við tileinkum okkur
alþjóðahyggju sósíalismans. Örlög okkar em nú samtvinnuð örlögum
annarra Evrópuþjóða meir en nokkm sinni fyrr“.xlv"' Eftir þessa
brýningu um það hversu nauðsynleg alþjóðahyggjan væri tekur
Brynjólfur að tala um ættlandið (ísland) sem sé svikið undir erlend
yfirráð (hemám Breta).xlix Af þeirri umfjöllun skín sterk heildarhyggja
og innileg ættjarðarást í bland við ýmsar ásakanir á hendur íslenskum
stjómvöldum.
Þremur ámm síðar er Brynjólfur afitur að halda erindi meðal eigin
félaga. í þetta sinn í skemmtiferð á vegum Sósíalistaflokksins. í upphafi
erindisins lofar Brynjólfur Þjórsárdalinn (en þar var hópurinn staddur)
og fegurð hans og ber saman við Þingvelli, sem hann tengir svo Jónasi
Hallgrímssyni og náttúmkveðskap hans.1 Undir lokin lýsir Brynjólfur
því yfir að ef erlend öfl ætli að ræna Islandi þá beri mönnum að hafa
hugfast „að við eigum þetta land með réttu, við elskum þetta land, það
er snar þáttur af okkur sjálfum, fyrir það er engin fóm of stór.“u
Þessi grein er morandi í þjóðemissinnuðum einkennum. í henni
verður vart náttúmdýrkunar (landið gegn borginni) og hetjudýrkunar á
þjóðskáldinu Jónasi Hallgrímssyni. Undirliggjandi er sterk
heildarhyggja og fölskvalaus ættjarðarást. Athyglisvert er að Brynjólfur
skuli slá á þjóðemisstrengi í ferð með félögum sínum. Ekki má þó
gleyma að þetta erindi birtist líka á opinbemm vettvangi, þ.e. í
Þjóðviljanum.