Sagnir - 01.06.2005, Qupperneq 78

Staðamál fyrri og heimildagildi Oddaverja þáttar
Pál Sölvason í deilum hans við Hvamm-Sturlu í Sturlu sögu. Þar er
Þorlákur meira segja látinn hvetja til vopnaburðar. Þeim finnst hæpið
að Prestssaga Guðmundar Arasonar hafi viljað gera sem minnst úr
baráttu Þorláks fyrir auknum áhrifúm kirkjunnar. Þau komast því að
þeirri niðurstöðu að frásögn Oddaverja þáttar um Staðamál fyrri sé
„ekki traustsins verð“. Þau telja ekki heldur loku fyrir það skotið að
„með Þorláki nývígðum byskup á íslandi hafi fylgt bréf Eysteins
erkibyskups þess efnis sem segir í B-gerð. Ólíklegt virðist hins vegar
að Þorlákur hafi fylgt þeim eftir af hörku og lent í deilum þeirra
vegna.“tad“
í augum Ármanns og Ásdísar eru því Staðamál ýkjur Oddaverja
þáttar og þau standa fost á því að Staðamál fyrri breyttu kirkjueign
landsmanna litið sem ekkert.'“v Rannsóknir Magnúsar Stefánssonar
hafa hinsvegar leitt í ljós aðra niðurstöðu. í þeim kemur ffam að um
330-350 sóknarkirkjur eða alkirkjur hafl verið að jafhaði á Islandi,
mismunandi þó eftir tímabilum. Á milli 30-40% þessara sóknarkirkna
voru staðir þar sem kirkjan átti kirkjustaðinn ein.
Austfirðingafjórðungur austan Hjörleifshöfða sker sig hinsvegar úr því
þar voru 64% allra sóknarkirkna staðir um 1300. I vesturhluta
fjórðungsins var ekki ein einasta sóknarkirkja staður. Samkvæmt
Oddaverja þœtti fékk biskup forræði yfir öllum stöðum austan
Hjörleifshöfða, utan Þvottár og Hallormsstaðar. Eins og áður hefúr
verið skýrt frá krafðist Þorlákur aðeins yfirráða yfír stöðum en ekki
sóknarkirkjum þar sem bændur áttu jörðina. Til þess að eiga tilkall til
yfírráða varð hann að breyta sóknarkirkjunni í stað. Ef árangur Þorláks
var lítill, hvemig stendur þá á því að allir þessir staðir em nákvæmlega
þar sem hann á að hafa krafist kirkjuforráða? Magnús telur erfitt „að
skilja hinn mikla fjölda staða í austurhluta fjórðungsins öðmvísi en að
hann hljóti að tengjast staðamálum Þorláks.“'"v Máli sínu til stuðnings
nefnir Magnús að Höfðabrekka sem Jón og Þorlákur deildu um varð
aldrei staður heldur aðeins bændakirkja sem átti aðeins rétt til þess fjár
sem nægði framfærslu prests og djákna.1"™
Aðra heimild er einnig athyglisvert að skoða. I Árna sögu biskups
segir frá staðatilkalli Þorláks með svipuðu orðalagi og gert er í
Oddaverja þœtti og hefur fræðimönnum þótt líklegt að báðar
lýsingamar séu úr sömu smiðju.1"™ Ármann og Ásdís benda á að
Ámi er í raun að endurtaka verk Þorláks, Þorlákur fékk vald
yfir sömu kirkjustöðum og i báðum tilvikum em Þvottá og
Hallormsstaðir undan skilin. Síðan fer Ámi til Odda sem er
prófmálið, nákvæmlega eins og í Oddaveijaþætti, en í þetta
sinn fer kirkjan með sigur af hólmi. ... Annað hvort hefúr Ámi
fylgt fordæmi Þorláks eða búið það til, þ.e. hegðun Þorláks i
Oddaveijaþætti er mótuð af hegðun Arna en ekki öfugt...1"™'
Bæði í ofangreindum texta og annar staðar í grein sinni fara
Armann og Ásdís með rangt mál þegar kemur að Staðamálum fyrri því
öllum ætti að vera ljóst að Þorlákur reyndi auðvitað aldrei að ná undir
sig Odda sjálfum.1™" Guðrún Ása Grímsdóttir bendir á í formála sínum
að Árna sögu að fleiri vísbendingar leynist í sögunni um staðatilkall
Þorláks. í Árna sögu er minnst á foma máldaga sem segi að biskup hafi
haft vald yfir ákveðnum kirkjum. Prestar em nafngreindir sem vitni og
sönnuðu með eiðum að Holtskirkja í Önundarfirði hefði verið undir
valdi Skálholtsbiskupa á dögum Þorláks. I Þorláks sögu er þess hins
vegar ekki getið að Þorlákur biskup hafði fengið yfírráð yfir
Holtskirkju.1""
Þau fimm erkibiskupsbréf sem varðveitt em frá tímum Þorláks gefa
enga vísbendingu um Staðamál fyrri. Fyrsta bréfíð sem kom hingað frá
erkibiskupi 1173 inniheldur aðeins ávítur til biskupa, höfðingja og
alþýðu manna vegna frilluhalds og illrar meðferðar á klerkum
landsins.1"” Næsta varðveitta bréf er að mati Jóns Sigurðssonar ffá
árinu 1179. Bréfið er frá Eysteini erkibiskupi og er til Þorláks og allra
lærðra manna og ólærðra og allrar alþýðu á Islandi um hlýðni við þau
boðorð sem Þorlákur skipaði af Guðs hálfu.1""11 Það mætti alveg líta á
bréfið sem óbeina heimild um Staðamál fyrri. Þ.e. sem sönnun þess að
Þorlákur hafi framfylgt boðorðum Eysteins um yfírráð kirkjustaða.
Eina sem er þó hægt er að lesa úr bréfi biskups em „boðorð“ biskups
og þar er ekkert endilega átt við Staðamál ffekar en skriffaboð Þorláks.
Síðar um sumarið 1179 hefur Þorlákur Staðamál og deilur sínar við Jón
Loftsson. Þá telur Jón Sigurðsson að Þorlákur hafi ritað erkibiskupi
bréf og kvartað yfir Staðamálum og kvennafari íslenskra höfðingja.
Erkibiskup svarar með öðm bréfi seint um haust 1179 eða vor 11S0, því
um sumarið hraktist Eysteinn til Englands. Bréfíð 1180 er til Þorláks og
nokkurra nafngreindra höfðingja á Islandi. I því bréfí er erkibiskup
fúllur vandlætingar vegna lífemis þeirra og minnir höfðingjana á að
bæta ráð sitt. Jón Loftsson er skammaður fyrir siðferðisbresti en ekkert
er minnst á Staðamál.1""1" Ekkert er heldur rætt um Staðamál í síðustu
tveimur bréfúnum frá biskupstíð Þorláks.1""1" Máldagar kirkna sem eiga
að vera ffá tið Þorláks láta ekkert uppi um Staðamál og eru í raun mjög
hæpnar heimildir í besta falli. Ekki er hægt að sanna tímasetningar þær
sem þeim em gefnar né hvort þær tilheyrðu Þorláki biskupi.
Aukinheldur er ekkert minnst á Staðamál í þessum máldögum.ta"v
Bein sönnun fyrir því hvort Oddaverja þáttur segir satt og rétt ffá
og hvemig Þorlákur biskup skipaði staðamálum sínum er í raun ekki til.
Ekki er einu sinni hægt að fullyrða með sannfærandi hætti að Þorlákur
hafi yfirhöfúð krafist staða til handa kirkjunni. Á sama hátt má segja að
ekki sé heldur hægt að afsanna ffásagnir Oddaverja þáttar þó margt
komi spánskt fyrir sjónir þar. Öll heimildarýni kemur niður á einn stað,
hvort A-gerð eða B-gerð með Oddaverja þátt innanborðs sé
áreiðanlegri heimild. En eins og áður segir kemur heimildafæðin í veg
fyrir að hægt sé að sanna mál ffæðimanna á annan hvom veginn.
TILVÍSANIR
i Tiemey, Brian og Painter, Sidney: Western Europe in the Middle Ages. New York, 1992,
bls. 299-320.
ii Palmer, R.R. og Colton, Joel: A History of the Modern World to 1815. New York, 1995,
bls. 36. Sjá einnig: Tiemey, Brian og Painter, Sidney: Westem Europe in the Middle Ages,
bls. 227-233.
iii Sjá: Sigurður Sigurðarson: Þorlákur helgi og samtið hans. Reykjavík, 1993, bls. 29-30.
Palmer, R.R. og Colton, Joel: A History of the Modern World, bls. 36-37.
iv Jón Jóhannesson: íslendinga saga. Reykjavík, 1956, bls. 212.
v Lyon, Bryce o.fl.: A History of the Western World. Chicago, 1969, bls. 230-231.
vi Diplomatarium Islandicum I. Kaupmannahöfn, 1857-1876, bls. 210.
vii Bjöm Þorsteinsson: íslensk miðaldasaga. Reykjavík, 1980, bls. 114-115.
viii Sjá: Gunnar F. Guðmundsson: „íslenskt samfélag og Rómakirkja”. Kristni á íslandi
II. Ritstjóri Hjalti Hugason. Reykjavík, 2000, bls. 19-20. Norsk historie I. 750-1537. Osló,
1999, bls. 109-110. Erik Gunnes: Kongens œre. Osló, 1971, bls. 118-132.
ix Bjöm Þorsteinsson: íslensk miðaldasaga, bls. 116-118.
x Sama heimild, bls. 104. Jón Jóhannesson: íslendinga saga, bls. 83 og 197.
xi Jón Helgason: Islands kirke. Kobenhavn, 1925, bls. 84-85. Jón Jóhannesson:
íslendinga saga, bls. 193.
xii Magnús Stefánsson: „Kirkjuvald eflist“. Saga íslands II. Ritstjóri Sigurður Líndal.
Reykjavík, 1975, bls. 66. Einar Laxness: íslands saga II, 2. útg. Reykjavík, 1998, bls. 64.
xiii Magnús Stefánsson: „Kirkjuvald eflist“, bls. 91.
xiv Um kirkjugoða sjá: Jón Jóhannesson: íslendinga saga, bls. 197. Magnús Stefánsson:
„Kirkjuvald eflist“, bls. 91. Einar Laxness: íslands saga, bls. 44.
xv Magnús Stefánsson: „Kirkjuvald eflist“, bls. 72.
xvi Gunnar F. Guðmundsson: „íslenskt samfélag og Rómakirkja”, bls. 81-82.
xvii Jón Jóhannesson: íslendinga saga, bls. 201. Sjá einnig: Einar Laxness: íslands saga,
151-152.
xviii Magnús Stefánsson: „Kirkjuvald eflist“, bls. 81.
xix Sama heimild, 74.
xx Magnús Stefánsson: „Kirkjuvald eflist“,bls. 72. Um veikt miðstjómarvald kirkjunnar,
sjá sömu heimild, bls. 69.
xxi Magnús Stefánsson: „Um staði og staðamál“. Saga XL, 2. tbl. 2002, bls. 143.
xxii Sama heimild, 142.
xxiii íslenzk fornrit XVII, Biskupa sögur III. Guðrún Ása Grímsdóttir gaf út. Reykjavík,
1998, bls. VIII. Leturbreyting mín.
xxiv Magnús Stefánsson: „Um staði og staðamál“, bls. 154. Þar bendir hann sérstaklega á
Bæ á Bæjarlandi þar sem Þorlákur neitaði að vígja kirkjuna nema hún fengi einnig
heimajörð í heimanfylgju. Sjá: Byskupa sogur I. Jón Helgason bjó til prentunar.
Kobenhavn, 1938, Þorláks saga BC, bls. 255-261.
xxv Magnús Stefánsson: „Um staði og staðamál“, bls. 154-155.
xxvi Diplomatarium Islandicum I, bls. 245.
xxvii Gunnar F. Guðmundsson: „íslenskt samfélag og Rómakirkja”, bls. 217.
xxviii „sagðiz eigi mundu ía undan ser. þui sem hann hafdi aðr frialsliga halldit. sakir
landzskapar ok fomrar hefðar.“ í megintextanum em greinaskil og stafsetning færð í
nútímaform. Byskupa sogur I, bls. 248.
xxix „tíundir eða heilagra manna eignir hallda með þrái. þeir em bannsetíandi. eftir
logligar aminníngar. ef þeir vilia eigi sættaz ok af láta sínum rángindum.“ í
megintextanum em greinaskil og stafsetning færð í nútímaform. Sama heimild, bls. 249.
xxx „heyra ma ek eRkibyskup? boð?kap. en ráðinn er ek i at hallda hann at engu. ok eigi
hyG ek at hann vili betr ne viti en mínir forellrar Sæmundr hinn fróði ok synir hans.“ í
megintextanum em greinaskil og stafsetning færð í nútímaform. Sama heimild, bls. 252.
xxxi „og þui fiell nidur svii kiæra vm hans daga.“ í megintextanum em greinaskil og
stafsetning færð í nútímaform. Byskupa sogur I, bls. 254.
xxxii Sjá: Magnús Stefánsson: „Kirkjuvald eflist“, bls. 101-102.
xxxiii Lausleg þýðing: „as evidence for the successful implementation of policies which
can realistically be attributed to the period, it appears that St Þorlákr was in fact quite
successful in all parts of his diocese.“ Orri Vésteinsson: The Christianization of Iceland.
76 Sagnir 2005