Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 95

Sagna-þing 2005
Stefán Gunnar Sveinsson
Játning „Empíristans." Hlutleysi, hlutlægni
og heiðarleiki.
Það kom mér mjög á óvart þegar ritstjóm Sagna kom að máli við
mig og bað mig um að flytja erindi um hlutleysi sagnfræðinga. Ég er
ekki mjög fílósófískur sagnfræðingur, týpan sem getur velt sér allan
daginn upp úr háfleygum spumingum eins og hvað er sannleikur, er
póst-módemismi klisja eða hvað skyldi standa á Kviksögu í dag? Nei,
ég er, eins og Gunnar Karlsson orðaði það í grein sinni, einn af þeim
sagnífæðingum „sem em nægilega trúir fræðigrein sinni til þess að
eyða ekki tíma sínum í að gmfla út í heimspeki hennar.‘“ Ég er einn af
þessum sem vill gera hlutina í staðinn fyrir að tala um þá. Þannig að ég
mun ekki finna upp hjólið í þessu erindi, og því síður mun ég finna e-n
nýjan flöt á efni, sem sagnfræðingurinn Peter Novick hefur lýst sem
jafnauðveldu viðfangs og að ætla sér að negla hlaup á vegg.fi Ég ætla
því bara að spjalla almennt um efnið eins og það kemur mér fyrir sjónir,
og reyna að vekja upp spumingar, kannski einkum með hliðsjón af
samtímasögu, því sviði sem ég hef einbeitt mér að.
Ég hef alltaf verið voðalega impóneraður af hugmyndinni um að
hægt sé að skrifa sagnfræði eins og önnur vísindi, með staðreyndasafni
sem gefi mynd af sögunni, wie es eigentlich gewesen. Mér hefur
reyndar líka verið sagt að ég sé of íhaldssamur! Mér er það hins vegar
fullkomlega ljóst að þessi stórskemmtilega mynd af sagnfræði í
vísindagarðinum Eden, þar sem staðreyndalambið liggur við hlið
sagnfræðingsljónsins, er álíka rétt og sú fullyrðing að ég sé hár í loftinu.
Eina leiðin til þess að ná fullkomnu hlutleysi er með því að afneita öllu
því sem gerir okkur mennsk, tilfmningum, minningum okkar og
fordómum. Það er ekki hægt, því miður eða öllu heldur sem betur fer.
Annað sem litar afstöðu okkar eru meðvitaðir og ómeðvitaðir hlutir eða
atburðir, eins og samfélagsstaða, stjómmál og stjómmálaskoðanir
okkar, kyn, menningarsamfélag svo sitthvað sé nefnt. Þessir hlutir lita
bæði afstöðu okkar og hafa áhrif á þau viðfangsefni sem við veljum
okkur að fjalla um.5 Hlutleysi er því ekki mögulegt. En er það
æskilegt?
Það má segja að ég sé að ýmsu leyti sammála prófessor Þór
Whitehead þegar hann segir í formála sínum að Ófriður i aðsigi:
Ég er ekki í hópi þeirra sagnfræðinga, sem trúa því, að þeir geti
hafíð sig ofar samtíð sinni og skoðunum og fjallað um málin af
óskilgreindu „hlutleysi“. Ég hef ákveðin viðmið, sem ég tel
óheiðarlegt að leyna. Takmark mitt er ekki að vera „hlutlaus“,
heldur leita að sannleika og skýra hann.lv
Vaknar þá spumingin, hvemig geturðu fundið sannleika og skýrt
hann á fullnægjandi hátt ef þú ert ekki að minnsta kosti að reyna að
fjalla um málin af þessu óskilgreinda hlutleysi? Teflirðu ekki á tæpasta
vað með að eyðileggja þennan meinta sannleik með því að vera ekki
hlutlaus? Mín skoðun er að svo sé ekki, svo fremi sem menn viðhafí rétt
vinnubrögð. Ég tel nefnilega ekki að það sé ósamrýmanlegt á neinn hátt
að fela ekki viðmið sín og að leitast við að sýna hlutlægni. Það er ef til
vill hárfín lína, en hún er þó til staðar. Það er hægt að skrifa sögu, sem
ekki er áróður, þó að viðmið sagnfræðingsins séu ekki vandlega falin.
Þegar allt kemur til alls snýst málið um heiðarleika í ljósi þess að sú
saga sem við skrifum getur ekki verið hlutlaus. Það er heiðarlegra að
allir lesendur viti það hvar höfundurinn stendur, í raun er það í mínum
huga betra fyrir lesandann ef hann veit það hvaða viðmið höfundurinn
hefur heldur en ef höfúndurinn reynir að fela þau algjörlega fyrir
lesendum sínum og þykist þannig vera hlutlaus.
Þar með er ekki sagt að menn eigi að rífa fram flokksskírteinin og
segja í formála hverrar bókar: Ég er meðlimur í Sjálfstæðisflokknum og
ber skírteini númer 247521. Það hefði til dæmis ekki passað vel í
Fisknum sem munkunum þótti bestur, en hefði ef til vill gengið í ritinu
um forsætisráðherrana. En hvað er til ráða fyrir sagnfræðinga sem vilja
nálgast þetta hlutleysi þó það sé ekki til? Eins og ég minntist aðeins á
áðan, er til lina á milli þess að fela ekki afstöðu sína og þess að vera
hlutdrægur eða reka áróður. Með heiðarlegum vinnubrögðum, s.s. að
nefna til allar heimildir sem skipta máli fyrir rökstuðning þinn, bæði
með og á móti honum, að taka tillit til andstæðra skoðana o.fl. má
nálgast e-ð sem kallast hlutlægni. Þó að ekki sé hægt að vera hlutlaus
eða fullkomlega hlutlægur, þá er ekki þar með sagt að menn eigi
algerlega að sleppa af sér beislinu.
Eiga sagnfræðingar að taka afstöðu? Ég ætla að svara með annarri
spumingu: Geta sagnfræðingar sleppt því að taka afstöðu? Felst ekki í
eðli sagnfræðinnar að tekin sé afstaða, að heimildimar séu túlkaðar,
sannleikur skýrður? Alveg sama hvemig menn reyna þá komast þeir
sjaldnast hjá því að taka afstöðu, beint eða óbeint. Ef sagnffæðingnum
tekst að taka ekki afstöðu til umfjöllunarefnis sins, þá finnst mér það
þýða að hann hefur ekki þann áhuga fýrir því sem nauðsynlegur er ef
hann ætlar sér að gera efnið læsilegt og áhugavert, og þá kemur sá
fróðleikur sem hann hefur ffarn að færa engum að gagni, verður í mesta
lagi túlkunarlaust staðreyndasafn eða króníka. Hveijum kemur það að
gagni að fá slíkt safn?
Hér verður ekki skilið við án þess að minnast á Max Weber og
hugmyndir hans um hlutleysi, en hann leit ekki svo á að hlutleysi væri
endilega fólgið í því að vera hlutlaus, heldur í því að forðast að fella
siðferðislega gildisdóma um viðfangsefnið. Þó að þama sé kannski
helst komin sú leið að hlutleysi sem hægt er að fara, er ekki svo að hún
sé gallalaus, sérstaklega hvað varðar samtímasögu. Það er, svo ég taki
dæmi, erfitt fyrir flesta menn á 21. öld að forðast að fella þann dóm um
Hitler, sem A.J.P. Taylor gaf honum í formála að annarri útgáfu bókar
sinnar um upphaf síðari heimsstyrjaldar að hann bæri ábyrgð á „a
wickedness without parallel in civilized history“.v Kalda striðið virðist
á stundum ennþá vera háð, enda mótuðust margir af núlifandi
sagnffæðingum á þeim árum þegar heimurinn skiptist í austur og
vestur." Eins og bandaríski sagnfræðingurinn John Lewis Gaddis
bendir á í riti sínu The Landscape of History upplifa sagnfræðingar
söguna eins og allir aðrir. Það er því óraunsætt að halda þvi fram að
hægt sé eða yfirhöfúð að það sé æskilegt að forðast það að fella
gildisdóma. „The issue for historians... is not whether we should make
moral judgments, but how we can do so responsibly, by which I mean
in such a way as to convince both the professionals and non-
professionals who’ll read our work that what we say makes sense.“víl
Lausn Gaddis felst í því að tryggja að bæði sjónarhom
viðfangsefnisins, gildismat þeirra tíma og gildismat sagnffæðingsins
komist til skila sem skýrt aðgreindir hlutir, en ekki blandað saman sem
hlutlaus saga.™
Hér hef ég kannski farið frekar hratt yfir viðfangsefnið, frá hlutleysi
yfir í afstöðu yfir í gildisdóma með viðkomu í vinnubrögðum. Til þess
að draga allt þetta saman vil ég segja þetta: Það er að mínu mati bæði
æskilegt, og eiginlega óumflýjanlegt að taka afstöðu til þess efnis sem
ljallað er um hveiju sinni. Bæði er það gagnlegra fyrir lesandann, og
eins er það heiðarlegra. Ég er þó ekki að mæla með áróðursritum,
heldur tel ég að ffæðileg vinnubrögð séu lykillinn að því að nálgast
einhvers konar samþykki fyrir verkum manns, bæði ffá ffæðimönnum
og almenningi. Það ætti því ekki að spyrja um hlutleysi eða afstöðu,
heldur um vinnubrögð. Lykilorðið er heiðarleiki, að maður sé
heiðarlegur við sjálfan sig, þá sem lesa verkið, og heiðarlegur gagnvart
persónunum og sögunni sem fjallað er um. Að lokum vil ég þakka
ritstjóm Sagna fyrir að hafa gefið mér þetta tækifæri til að negla hlaup
á vegginn. Ég veit ekki hver árangurinn af því hefúr verið. Ég get bara
vonað að þið hafið haft gaman, ef ekki gagn af þessu erindi. Ég þakka
áheymina.
TILVÍSANIR
i Gunnar Karlsson: „Krafan um hlutleysi í sagnfræði.“ Söguslóðir. Afmœlisrit Ólafs
Hanssonar. Reykjavík, 1979, bls. 147.
ii Novick, Peter: That Noble Dream. The "Objectivity Question ” and the American
Historical Profession. Cambridge, 1988, bls. 7.
iii Sjá t.d. Howell, Martha og Walter Prevenier: From Reliable Sources. An Introduction to
Historical Methods. Ithaca, 2001, bls. 146-148.
iv Þór Whitehead: Ófriður i aðsigi. ísland i síðari heimsstyrjöld. Reykjavík, 1980, bls. 9.
v Það breytti þó ekki þeirri skoðun Taylors að Hitler hefði verið venjulegur Þjóðveiji
þegar kom að utanríkismálum Þýskalands. Taylor, A.J.P.: The Origins of the Second World
War. Harmondsworth, 1991, bls. 27.
vi Ahugavert er að lesa í þessu samhengi grein Guðna Th. Jóhannessonar: „Geta
sagnfræðingar Qallað um söguna.“ Ritið 1/2004, bls. 181-188.
vii Gaddis, John Lewis: The Landscape of History. How Historians Map the Past. Oxford
2002, bls. 123.
viii Sama rit, bls. 123-4 og 126-128.
Sagnir 2005 93