Sagnir - 01.06.2009, Blaðsíða 9

Sagnir, 29. árgangur
Þessi túlkun íslandssögunnar kemur vel fram í nýlegri
blaðagrein Guðna Ágústssonar, fyrrverandi formanns
Framsóknarflokksins, en þar lýsir hann sáttmálanum og
afleiðingum hans með þeim orðum að „Gamli sáttmáli
varð til og festi Island í fjötra í sjö myrkar aldir“.9
Þessi hugmynd um Gamla sáttmála er nátengd
þeirri mynd af íslendingum sem ímyndarskýrsla
forsætisráðherra vildi rækta með landsmönnum og selja
útlendingum. Samkvæmt henni eru „Islendingar ...
duglegir, bjartsýnir, áræðnir og búa yfir náttúrulegum
krafti, frjálsræði og frumkvæði sem einkennir atvinnulíf
og menningu landsins. Náttúrulegur kraftur er aflið
sem þjóðin nýtir til að tryggja hagsæld og byggja frjálst
og friðsamt samfélag til framtíðar“; þeir „eru duglegir,
áræðnir og úrræðagóðir. Þeir eru frjálsleg náttúrubörn og
sterkur sjálfstæðisvilji einkennir þá“. Þessi „náttúrulegi
frumkraftur“ þjóðarinnar á rætur í landnámsmönnunum,
sem sóttu til íslands í leit að frelsi, og hann hélst við í
baráttu landsmanna við óblið náttúruöflin. Krafturinn
nýtur sín þó ekki nema þjóðin sé frjáls undan erlendum
yfirráðum, því það var ekki fyrr en hún leystist endanlega
úr fjötrum Gamla sáttmála sem hún varð ein ríkasta þjóð
veraldar. Niðurstaða ímyndarsköpunarinnar er sú að
óbeisluð náttúruöflin eigi sér „hliðstæðu í agaleysi og oft
á tíðum djarfri og óútreiknanlegri hegðun Islendinga. En
þessa eiginleika ber ekki að hræðast því þeir hafa gegnt
veigamiklu hlutverki í lífsbaráttu þjóðarinnar. Þeim ber
að fagna ogþá ber að nýta“ (25-26).
I nýlegri bók um stöðu þjóðernis í nútímanum bendir
bandaríski félagsfræðingurinn Craig Calhoun á að
hugmyndir um þjóðerni mótist ávallt af frásögnum
sem eru sagðar og endursagðar í því skyni að staðsetja
þjóðirnar í sögu og samtíð.10 íslendingar eru hér engin
undantekning. Á stuttu tímabili frá því seint á 19. öld og
fram í fyrri heimsstyrjöld mótuðu þeir þá sköpunarsögu
sína sem enn er í gildi. Hún sótti ákveðin stef til eldri
sagnaritara,svosemArngrímsJónssonarlærða,enþauvoru
túlkuð á nýjan hátt og öðrum var bætt við. Sagnfræðingar
á borð við Jón Jónsson Aðils, fyrsta fastráðna kennarann
í sagnfræði við Háskóla íslands, tóku þátt í að semja þessa
sögu og menntafrömuðir eins ogjónas Jónsson frá Hriflu
túlkuðu hana fyrir íslensk skólabörn. Á þessum árum litu
íslenskir sagnfræðingar á sig sem hálfgildings presta og
hálfgildings stríðsmenn þjóðríkisins, svo notuð sé líking
franska sagnfræðingsins Pierre Nora,11 því að hlutverk
þeirra var að skapa þjóðinni fortíð sem greindi hana frá
öðrum þjóðum og nota átti til marka framtíð hennar.
Síðustu áratugina hafa flestir sagnfræðingar hafnað
þessu hlutskipti og í stað þess að telja sér skylt að rækta
minningar þjóðarinnar hafaþeir frekar litið áþað sem sitt
hlutverk að greina sögu hennar og birta lesendum sínum
gagnrýnið viðhorf til fortíðarinnar.
Eins og bréf formanns Sagnfræðingafélags íslands til
Geirs H. Haarde vitnar um þá hefur gagnrýni íslenskra
sagnfræðinga skilað sér illa inn í söguvitund Islendinga,
a.m.k. hafa ímyndasmiðir ekki talið sig hafa margt
í þeirra smiðjur að sækja. Markmið ímyndasmiða er
ekki heldur að rækta með þjóðinni gagnrýnin viðhorf
heldur frekar að festa í sessi klisjukennda sjálfsmynd
Islendinga og selja hana útlendingum. Sú staðreynd að
einkenni eins og „áræðni“, „agaleysi“, „hvatvísi“ og „sterk
innbyrðis tengsl“, sem þóttu meðal helstu kosta íslenskra
viðskiptajöfra á meðan þeir gerðu sig gildandi á hinum
hnattvædda heimsmarkaði, eru nú talin ein helsta rót þess
að spilaborgir útrásarvíkinganna hrundu í október 2008
ætti að vera sagnfræðingum hvatning til dáða. Kannski
er kominn tími til að þjóðin endurmeti sjálfsmynd(ir)
sína(r) oghugmyndirum eigið ágæti, ágrunnigagnrýnnar
skoðunar á sögu þjóðarinnar. Það skyldi þó aldrei vera að
sú hugmyndasaga reyndist íslendingum heilladrýgri til
lengdar en glansmyndir frá auglýsingastofum?
Tilvísanir:
1) Sjá „Imynd Islands - bréf til forsætisráðherrá', www.
sagnfraedingafeIag.net/2008/06/12/11.34.26/ (sótt 7. ágúst
2009).
2) ímynd. Islands. Styrkur, staða ogstefna (Reykjavík 2008), bls. 25.
3) Viðskiptaþing: ísland 2015 (Reykjavík 2006), bls. 17.
4) Sbr. erindi Olafs Ragnars Grímssonar á hádegisverðarfundi
Sagnfræðingafélagsins árið 2006, „Utrásin: Uppruni - Einkenni
- Framtíðarsýn“, http://www.forseti.is/media/files/06.01.10.
Sagnfrfel.pdf (sótt 7. ágúst 2009).
5) „Ætla að dæmaþjóðina til ævarandi fátæktar“, Morgunblaðið, 5.
júlí 2009, bls. 14.
6) Útvarpsfréttir kl. 18, 23. júlí 2009, „Stjórnarandstaðan hafnar
Icesave"; http://dagskra.ruv.is/ras 1 /4463187/2009/07/23/3/
(sótt 7. ágúst 2009).
7) Patricia P. Boulhosa, Gamli sáttmáli. Tilurð ogtilgangur
(Reykjavík 2006).
8) Sjá t.d. Jón Sigurðsson, „Hugvekja til íslendinga", Nýfélagsrit
8 (1848), bls. 1-24, „Um landsréttindi íslands“, Nýfélagsrit 16
(1856), bls. 1-110 og„Um rétt alþíngis", Nýfélagsrit 17 (1857),
bls. 79-94.
9) Guðni Agústsson, „Gissur jarl í Steingrímshöfði“, Morgunblaðið,
16. júlí 2009.
10) C. Calhoun, Nations Matter. Culture, History, and the
Cosmopolitan Dream (Milton Park 2007), bls. 41-45.
11) P. Nora, „Entre Mémoire et Histoire. La problématique des
lieu x,\Les Lieux de mémoire, l.bd., 2. útg. (París 1997), bls. 27.