Sagnir - 01.06.2009, Síða 47

Sagnir, 29. árgangur
sér engar vonir um að kirkjan færi í bráð þótt hann hafi
vonað að hún gerði það á endanum.
Hann trúði ekki á Guð og vildi að þjóðfélagið viðurkenndi
rétt sinn til þess. Honum ofbauð vald kirkjunnar og vildi
fá að vera í friði fyrir henni.
Ritdeíla trúmanna og vísindamanns
Þorsteinn Erlingsson var ekki einn um það að fjalla
opinberlega um trúleysi sitt í blöðunum. Guðmundur
Hannesson gerði það einnig þó að ástríða hans fyrir
efninu hafi ekki verið jafn heit og Þorsteins. Hann
skrifaði ögn um trúmál í landsmálablöðin um aldamótin
1900 og er besta dæmið um það ritdeila hans við Harald
Níelsson og Jón Helgason um vantrú og ljóð Þorsteins
Erlingssonar. Guðmundur var héraðslæknir á Akureyri
þegar hann skrifaði flestar blaðagreinar sínar um
trúmál. Guðmundur kynnti sér kenningar Darwins og
Huxley um þróunarfræði á unglingsárunum og var vel
að sér í nýjustu kenningum náttúruvísindanna. Þessar
vísindakenningar gerðu hann afhuga trúnni. I þeim
er dregin upp heimsmynd sem samræmist illa því sem
kirkjan boðaði.38 Ef menn sjá að eitthvað af fullyrðingum
kirkjunnar standist ekki er ekki langt í að hafna þeim
öllum. Níels Dungal, nemandi Guðmundar og góðvinur,
sagði þetta um trúarskoðanir Guðmundar: „Hann var of
vel að sér í náttúrufræðum til þess að geta trúað á nokkurn
guðdómlegan skapara, og einu sinni sagði hann mér, að
hann hefði lengi gengið með þá hugmynd að skrifa bók,
sem átti að heita „Uppreisnin á móti guði“.“39
Guðmundur átti í ritdeilu 1898 við þá Harald Níelsson
og Jón Helgason. Þeir voru báðir guðfræðimenntaðir
í Kaupmannahöfn og ætluðu sér að hrinda af stað
kristinni trúarvakningu meðal Islendinga og hófu útgáfu
á kristilega tímaritinu Verði Ljós. Skrif þeirra í blaðið
um Þyrna, ljóðabók Þorsteins Erlingssonar, komu af
stað ritdeilunni sem hverfðist á endanum ekki einungis
um Þyrna, heldur einnig um siðferði vantrúarmanna og
fleiri álitamál tengd kristinni trú. Þeir ætluðu að afgreiða
vantrúarboðskapinn í eitt skipti fyrir öll.40 Ekki skal farið
nákvæmlega í málflutningþeirra en í megindráttum töldu
þeir að vantrúarmenn hafi hafnað trúnni vegna þess að þeir
hafi ekki getað staðið undirþeim ströngu siðferðiskröfum
sem trúin setji þeim. Einnig héldu þeir því fram að þessir
nrenn hafi verið hatarar Krists og að Þorsteinn Erlingsson
hafi ekki séð það góða sem kristindómurinn hafði fært
heiminum eins og jafnrétti, útrýmingu þrælahalds og
umhyggju fyrir þeim sem minna mega sín.41 Guðmundur
Hannesson gat ekki setið undir þessum árásum á Þorstein
vin sinn og því þröngsýna viðhorfi sem birtist í þessum
greinum og svaraði því fullum hálsi í greinum í Bjarka
Þorsteins Erlingssonar og Islandi Þorsteins Gíslasonar.
Siðferði
Guðmundur fjallar nokkuð um siðferði í ritdeilunni,
siðferði vantrúarmanna og uppruna siðferðis, hvort það
standist að til kristnidómsins megi rekja allt gott siðferði í
heiminum. Hann telur fráleitt að siðferði vantrúarmanna
sé verra en trúmanna og telur að í hópi vantrúarmanna
megi finna hjartahreinustu menn aldarinnar og tekur
Þorstein Erlingsson, Charles Darwin, Herbert Spencer,
John Stuart Mill og Ernest Renan sem dæmi. Alls staðar
megi finna vott af þessu siðferði þar sem „nokkur geisli
nútíðarmenntunarinnar hefur skinið!‘42 Guðmundur
svarar þeim fullyrðingum að ströng siðferðisskilyrði geri
vantrúaða menn afhuga kristindómnum, með því að það
sé svipuð fáránleg fullyrðing og: „Ekki segi ég að þú sért
þjófgefinn, en hitt segi ég, að það er einmitt boðorðið: þú
skalt ekki stela, sem fælir þig frá lögmálinu.“43
Hugmyndina um að uppruna siðferðis megi rekja til
kristindómsins telur Guðmundur fráleita. Hann tekur
til mörg dæmi um þann siðferðisboðskap sem til var í
heiminum fyrir daga Krists eins ogþetta: „500 árum fyrir
krist kendi Laotse þetta um skyldurnar: „Ein er skyldan
við meðbræðurnar: kærleikurinn, og ein við sjálfan sig:
sjálfs afneitunin." Með slfkum dæmum mætti fylla bók.‘<44
Guðmundur var hrifinn af kenningum Búdda og vitnar í
siðaboðskap hans en viðurkennir að Búddismi hafi ekki
haft mikil áhrif á Evrópuþjóðir. Þó hafi Búdda kennt
líknsemi við sjúka og bágstadda á undan Kristi og því
megi spyrja sig hvor hafi getað haft áhrif á hinn. Hann
bætir því við að Búddismi nái til stærri hluta jarðarbúa
en kristnin og því hafi fleiri siðaboðskap sinn frá honum
en kristninni.45 Guðmundur telur það einnig varhugavert
að eigna kristindómnum allar þær framfarir sem orðið
hafa í Evrópu og Ameríku. Munur sé á því að eiga
frumkvæðið að þeim eða vera til á sama tíma. Hann tekur
læknisfræðina sem dæmi um þetta:
Að hverju ley ti — svo að stóru nemi - hefir kristindómurinn
borið læknislist áleiðis? Voru ekki hinir frægu fornu
meistarar hennar heiðnir? Var eigi Hippokrates
það? Kunnu hinir heiðnu íslendingar eigi furðanlega
sáralækningar? Voru eigi Múhameðstrúarmenn á Spáni
hinir beztu læknar Evrópu á sínum tíma? Máske hefir
Lúther lagt grundvöllinn til rannsókna nútímans um eðli
næmra sjúkdóma, þegar hann gaf þá fróðlegu skýringu að
„þeir væru ekkert annað en bersýnileg djöfúlsins verk“46
Guðmundur veltir því fyrir sér hvort að hægt sé að
samræma skynsemina kristindómnum. Hann telur það
45