Sagnir - 01.06.2009, Side 69

Sagnir, 29. árgangur
Saga og minni
Tilurð þjóðarsáttarinnar hefur lítt verið rannsökuð af
sagnfræðingum. Einungis tveir þeirra hafa fest þessa sögu
á blað, Helgi Skúli Kjartansson í yíírlitsriti sínu ísland d
20. öldog Guðmundur Magnússon í bók sinni Frá kreppu
til þjóðarsdttar. Rit Helga Skúla, ísland á 20. öld, er
yfirlitsrit og því er eðli málsins samkvæmt stiklað á stóru
í sögu lands og þjóðar á 20. öld. Þeir sem aðhyllast þá
söguskoðun að hlutur ríkisstjórnarinnar í þjóðarsáttinni
hafi verið hverfandi hafa m.a. rökstutt mál sitt með
tilvísunum í fyrrnefnt verk Guðmundar Magnússonar, en
þar er að finna 28 blaðsíðna kafla um þjóðarsáttina. Hann
kemst sem fyrr segir að þeirri niðurstöðu að allt frumkvæði
að samningunum, gerð þeirra og eftirfylgni, hafi verið
verk aðila vinnumarkaðarins21
og þakkar Einari Oddi
Kristjánssyni, Ásmundi
Stefánssyni og Guðmundi J.
Guðmundssyni, sem Gunnari
Birgissyni, fyrrverandi
varaformanni VSI, tókst að
lempa til þátttöku vegna
vinskapar frá gamalli tíð.22
Guðmundur segist hafa fengið
afdráttarlausa niðurstöðu
rannsóknar sinnar með því
að ræða við stjórnmálamenn,
embættismenn
og forystumenn í
verkalýðshreyfingu og
meðal vinnuveitenda á tíma
þjóðarsáttar.23 í tilvísanaskrá
þjóðarsáttarkafla bókarinnar
er að finna eftirfarandi
viðmælendur: Einar Oddur
Kristjánsson, formaður VSl
1989-1992, Ásmundur
Stefánsson, forseti ASÍ 1980—
1992, Þórarinn V. Þórarinsson,
framkvæmdastjóri VSl
1986-1999 og Arnar
Sigurmundsson, formaður
Landssambands
fiskvinnslustöðva.
Heimildarmenn Guðmundar
eru þrír forystumenn
atvinnurekenda og einn
forseti ASI.24 Það sem
vekur athygli við rannsókn
Oþekkti embættismaðurinn, stytta eftir Magnús
Tómasson
Guðmundar er að hugmynd Þrastar Ólafssonar frá
1985, sem telja má fyrirmynd þjóðarsáttarinnar25 og
síðar verður vikið að, er hvergi að finna. Einnig er
furðulegt að Guðmundur skuli ekki hafa komið auga á að
efnahagsaðgerðir ríkisstjórnarinnar voru forsenda fyrir
þjóðarsáttarsamningunum.26
Mér er minnisstætt þegar Axel Kristjónsson, kennari
minn í Melaskóla forðum, sagði okkur krökkunum
frá Kópavogsfundinum 1662 þungur á brún. Hann
var trúr þeirri ríkjandi söguskoðun að erfðahyllingin á
Kópavogsfundinum 1662 hafi verið þvinguð fram með
hótunum Henriks Bjelke hirðstjóra undir byssukjöftum
soldáta hans. Þessi lífsseiga saga er í stuttu máli á þá leið að
Brynjólfur biskup Sveinsson hafi í fyrstu neitað að skrifa
undir eiðskjalið, en Bjelke hafi
þá bent á hermenn sína sem
stóðu hjá í viðbragðsstöðu
með brugðnar byssur og spurt
hann hvort hann „sæi þessal'
Biskup og þingheimur hafi þá
brotnað, einnig Árni Oddsson,
lögmaður, sem að lokum
skrifaði undir grátandi.27
Þessi útgáfa sögunnar rataði í
sagnfræðirit og kennslubækur
við lægri sem æðri skóla
landsins sem söguleg staðreynd
og til hennar er oft vitnað í ræðu
og riti. Það sem gerir sögu þessa
ótrúverðuga er að hennar er
ekki getið í samtímaheimildum
eða frásögnum. Samt sem áður
var framganga Henriks Bjelke
að ósekju talin táknræn fyrir
svívirðu og harðræði Dana
gagnvart Islendingum.28
Ofangreint dæmi sýnir
hvernig saga getur orðið að
sagnfræðilegri staðreynd,
goðsögn sem varðveitist og er
flutt áfram. Slíkar goðsagnir
finnast í öllum mannlegum
samfélögum og eru hluti
af sameiginlegu minni (e.
collective memory) okkar.
En hvernig verða minningar
þjóða til, hver varðveitir þær
og heldur þeim við? Hvaða