Sagnir - 01.06.2009, Qupperneq 70

Sagnir, 29. árgangur
valdastofnanir samfélagsins ákveða hvers sé vert að
minnast og hvernig?
Franski félagsfræðingurinn Maurice Halbwachs setti
fram kenningar um minni og minningar. Kjarni
hugmynda hans er sá að minningar séu félagslegt
en ekki einstaklingsbundið fyrirbæri og að þær séu
kallaðar fram í tengslum við hópa. Halbwachs taldi því
minni byggjast á heild (e. totality)-, þannig geti hópar
munað og þar með séu til sameiginlegar minningar
sem margir deila. Það sem haldi minningunum saman
sé að þær endurspegli heildarhugsun. Slíkar minningar
eru miðaðar við þarfir samtímans og sannleikshugtakið
er aukaatriði.29 I þessu samhengi má nefna dæmi þar
sem einn ágætur kennari við Háskóla íslands vildi líta
svo á að stofnendur Verkamannafélagsins Dagsbrúnar
hafi verið hægrimenn. Forvígismenn Dagsbrúnar
studdu Heimastjórnarflokk Hannesar Hafstein, sem
síðar varð íhaldsflokkurinn - Sjálfstæðisflokkurinn.
Þessi niðurstaða var byggð á „staðreynd" (e. fact),
hugtakið virðist einfalt og borðleggjandi, en svo er í
raun ekki. Um leið og staðreyndinni sleppir taka við
túlkanir á aðstæðum. Umfjöllunin breytist frá einfaldri
staðreynd yfir í flókið orsakasamband milli ólíkra og
oft ósamstæðra staðreynda.30 í þessa mynd, vantar þá
staðreynd að mikill meirihluti Islendinga ogþar með talið
verkamenn, var fylgjandi sjálfstæði Islands - markmiði
Heimastjórnarflokksins.
Munurinn á sameiginlegu minni og sögulegu minni
er þannig talinn liggja á milli upplifunar einstaklinga
og varðveislu minninga þeirra í stærra samhengi.31
Þjóðir eiga því sameiginlegar minningar og á tímum
þjóðernishyggju runnu sögulegt minni (e. historical
memory) og sameiginlegar minningar þjóða saman, allt
varð eitt í samfellu sögunnar og sagnfræðingar tóku
það að sér að framleiða sameiginlegar minningar þjóða.
Islandssagan sem þannig var samin og skilgreind af
sagnfræðingum fyrri tíma var rituð í pólitískum tilgangi;
markmiðið var að byggja upp samkennd og samstöðu
þjóðarinnar.32
Halbwachs gagnrýndi sagnfræðinga fyrir að raða
atburðum upp í snyrtilega tímaröð, eða svonefnda
samfellusagnfræði (e. consensus history). Slík sagnfræði
hefur verið gagnrýnd fyrir að þjóna þeim tilgangi að
sameina samfélög um hugmyndir og hugsjónir valdhafa,
sem reyni að sveigja minningar almennings í ákveðna
átt.33 Þannig nýta valdhafar sögulegt minni sem
stjórntæki til að halda á lofti ákveðinni hugmyndafræði
°g tryggja völd. Aðkoma fræðimanna að þessu valdi
minninga er mismunandi, en sumir ganga augljóslega
„erinda ákveðinna sjónarmiða, stjórnmálaskoðana eða
valdablokka í samfélaginu. Spor slíkra fræða hræða en
þau er víða að finna í samfélagi nútímans."34
Gagnstætt sögulegu minni valdhafa er svonefnt
„alþýðuminni" (e. popular memory) sem er í andstöðu
við ríkjandi minningar sem mótaðar eru af valdhöfum.
Hér er einnig hægt að vísa í „andstöðuminni" (e.
counter memory), það er sú hugmynd Michel Foucault
að andstaða myndist vegna vitundar um að valdhafar
reyni að sveigja minningar almennings í ákveðna átt.35
Til dæmis má nefna tilhneigingu yfirvalda í fyrrum
Ráðstjórnarríkjunum til að ritstýra opinberri sögu.
Eítir hrun Berlínarmúrsins og Sovétríkjanna hófst
„endurheimt minninganna“ í Austur-Evrópu.36
Franski sagnfræðingurinn Pierre Nora ræðir samband
sögu og minninga í inngangsorðum ritsafnsins Les lieux
de mémoire, eða Staðir minninga.37 Nora fer í saumana á
kenningum Halbwachs um minni og minningar. Hann
íjallar um staði minninga (e. lieux de mémoire), sem geta
til dæmis verið söfn, minningarathafnir, minnismerki,
tákn eða kennslubækur. Þeir geyma minningar og hafa
táknræna merkingu sem á oft litla eða enga samleið með
sögu og sagnfræði. Með því að skapa staði minninga getur
samtíminn endurskapað og viðhaldið ákveðinni sögu.38
Þessir staðir verða þannig tákn eða vörður sem ákvarða
hvað ber að minnast og varðveita. I þessu ljósi eru staðir
minninga afar mikilvægir, þar sem þeir gefa möguleika á
að hafa áhrif á hugmyndir og söguskoðanir fólks.39 Slíkir
staðir geta verið ráðandi (e. dominantsites), þeir þjónaþví
hlutverki að fagna sigrum og er stjórnað af yfirvöldum
eða hagsmunasamtökum. Almenningur hefur ekki
frumkvæði að því að sækja slíka staði heim, honum er
uppálagt að fara þangað.40 I þessu sambandi má nefna
skólaferðir ísraelskra menntastofnana til Auschwich og
fleiri slíkra staða.
Svonefndar stofnanagoðsagnir {c.foundational myths /e.
institutional myths) eru dæmi um endursköpun sögunnar.
Þær eru sögulegs eðlis hvort sem þær eru sannar eða ekki,
en til að búa til trúverðuga goðsögn verður hún að eiga sér
einhverja sögulega skírskotun. Þjóð eða þjóðfélagshópur
sem menningar- og stjórnmálaheild á sér auðvitað sögu
og minningar sem valdastofnanir samfélagsins eiga stóran
þátt í að skapa. En meginhlutverk goðsagna er einmitt að
miðla hagsmunum ákveðinna hópa og réttlæta, eða verja
ákveðna sögu. Valdastofnanir samfélagsins endurskapa
söguna með það að markmiði að semja sig að ákveðnum
hópi og útiloka einhvern annan, þannig er þjóðernislegri
68