Sagnir - 01.06.2009, Síða 77

Sagnir, 29. árgangur
Sölvi Karlsson
Réttur hverra til hvers?
Sjálfsákvörðunarrétturog breytingará honum
Sú hugmynd að þjóðir eigi rétt á því að ráða sér sjálfar
- njóti sjálfsákvörðunarréttar - er ein lífseigasta og
mikilvægasta hugmynd ríkjakerfis 20. aldarinnar. Hún
myndar grundvöllinn að öllum samskiptum milli ríkja
og hefur gert það síðan á 17. öldinni. Hugmyndin
virðist einföld í fljótu bragði: Þjóðir ráða sér sjálfar.
Grundvallarhugmynd sem byggja má á kenningar bæði
um fullveldi og lýðræði. Hún verður hins vegar mun
flóknari þegar farið er að spyrja hvað þetta raunverulega
þýðir eða þegar á að fara að beita henni. Hvað eru þjóðir ?
Hverju ráða þær? Þetta eru spurningar sem flókið er
að svara og svörin má oftar en ekki túlka á ólíka vegu.
Aldrei hafa orðið til jafn mörg ný ríki og á 20. öldinni.
Þau eru oftast mynduð á kostnað einhverja annarra ríkja
og þetta þýðir að aldrei hefur verið jafn nauðsynlegt að
skilgreina það hverjir það eru sem eiga rétt á því að mynda
þessi ríki. Stór hluti þessara ríkja hefur verið myndaður
á friðsamlegan hátt, en fæðingu sumra þeirra hafa fylgt
mikil átök. í þeim átökum hafa aðilar oft deilt um
mismunandi hugmyndir um sjálfsákvörðunarréttinn og
hinar skyldu hugmyndir um fullveldi þjóða. Ein slík átök
eru nýliðin. í stríðinu Suður-Ossetíu í ágúst 2008 urðu
tímamót í sögu sjálfsákvörðunarréttarins.
Sögulegar hugmyndir um fullveldi
Til þess að fjalla almennilega um hugmyndir um
sjálfsákvörðun þjóða er nauðsynlegt að líta fyrst á aðra
og mun eldri hugmynd. Fullveldi (e. sovereignty) hefur
allt síðan um miðja 17. öld verið grundvöllur ríkjakerfis,
fyrst Evrópu, og síðar - með útbreiðslu evrópskra
stjórnmálahefða - heimsins alls. Hún hafði verið til enn
lengur, en við friðarsamningana í Vestfalíu árið 1648 var
fullveldi lögfest. í því felst réttur ríkja til fullra yfirráða
innan landamæra sinna, til þess að halda landamærum
sínum eins og þau eru og bann við afskiptum annarra
ríkja af þessum málum. Þetta er grunnregla allra
alþjóðasamskipta á okkar tímum. Upprunalega átti
fullveldi við um ríki sem voru flest í raun ekkert annað
en yfirráðasvæði einhvers ákveðins leiðtoga. Undir lok
18. aldar tók þetta hins vegar að breytast og farið var
að tengja fullveldi ríkja við þjóðir og rétt þjóða til þess
að ráða sér sjálfar. Sjálfsákvörðunarréttur þjóða var ekki
orðinn fastmótað hugtak eins og gerðist á 20. öldinni, en
á 19. öldinni varð þjóðernishyggja allsráðandi í Evrópu
og helsta pólitíska birtingarmynd hennar var sú skoðun
að fullveldi skyldi tilheyra þjóðum, ekki leiðtogum. Það
þýddi líka að hvert ríki sem vildi láta taka sig alvarlega
ætti að byggja ein (og aðeins ein) þjóð, og að hver þjóð
sem vildi vera viðurkennd sem slík yrði að eiga sér ríki yfir
að ráða.1
Þegar þessi tenging hafði verið gerð milli fullveldis
og þjóðernisstefnu tóku að skapast vandamál. Sum
ríki voru á þessum tíma þegar orðin þjóðríki, svo sem
Frakkland og England. Mörg voru það hins vegar ekki
og höfðu ekkert endilega verið að stefna að því, svo sem
Austurríki-Ungverjaland, rússneska keisaradæmið og
Ottómanaveldið. Samkvæmt forskrift þjóðernisstefnu
þyrfti að hluta slík ríki í sundur, enda væru þau ekki
þjóðríki. Hluti af fullveldinu, eins og fyrr segir, er krafan
um að ríki hafi rétt á landamærum sínum - njóti þess
sem er kallað friðhelgi yfirráðasvæðis (e. territorial
integrity). Ef hins vegar á að kljúfa ríki í sundur vegna
þess að þjóðirnar sem í því búa eigi rétt á fullveldi þýðir
það að brjóta verður regluna um friðhelgi yfirráðasvæðis.
Það var út af þessu vandamáli sem kenningar og reglur
um sjálfsákvörðunarrétt þjóða tóku að mótast að lokinni
fyrri heimsstyrjöld. Þau ríki sem helst töpuðu í þeirri
styrjöld voru einmitt fjölþjóðaríki.
Rétt er að taka fram að skýr munur er á því að njóta
fullveldis og að hafa sjálfstjórn (e. autonomy). Margar
þjóðir njóta sjálfstjórnar innan stærra fjölþjóðlegs ríkis.
Þannig er mögulegt að veita þjóðum sem vilja fá að
ráða sér sjálfar einhverja viðurkenningu, án þes að rjúfa
friðhelgi yfirráðasvæðis ríkisins. Sem dæmi um þetta má
nefna Rússland, þar sem fjölmargar þjóðir búa. Flestar
þeirra njóta einhvers konar sjálfstjórnar, en reyni þær
að kljúfa sig frá Rússlandi (líkt og Téténar) er brugðist
harkalega við því sem stjórnvöld í Moskvu sjá sem tilraun
til þess að brjóta á friðhelgi yfirráðasvæðis síns ogþar með
fullveldinu.
Sjálfsákvörðun verður réttur
Vegna vandamálanna við að samræma fullveldi og
þjóðernishyggju urðu til á 20. öld kenningar um rétt
75