Nýtt Helgafell - 01.04.1959, Blaðsíða 17

JÓHANNES NORDAL:
Ríkisvald og frelsi
i
Mikil bylting hefur orðið í þjóðfélags-
skipan á íslandi undanfarna tvo þrjá ára-
tugi. Afskipti ríkisvaldsins af lífi og at-
höfnum þegnanna hafa aukizt hröðum
skrefum og valdahlutföll milli stétta, sam-
taka og stofnana gjörbreytzt. Fáum mun
blandast hugur um, að nýtt þjóðfélags-
form sé í deiglunni. Um hitt eru menn
bæði ósammála og harla ófróðir, hver ein-
kenni þess og eðli muni verða. Sú þróun,
sem orðið hefur, er fremur afleiðing ytri
aðstæðna og þjóðfélagslegra raka en mark-
viss starfs einstaklinga eða flokka. Að vísu
hafa stjórnmálaflokkar haft djúptæk áhrif
á gang mála með ákvörðunum sínum um
stjórn þjóðarbúsins. En þótt menn hafi
hverju sinni og í hverju máli valið þá leið,
er þeir álitu þá heppilegasta, og þannig
bætt við steinum í veggi þeirrar bygging-
ar, sem við sjáum fyrir okkur í dag, er ekki
þar með sagt, að þeir hafi gert sér neina
skýra grein fyrir því, hver heildarsvipur-
inn mundi verða. Og hætt er við, að marg-
ir þeirra, sem mestan hlut hafa átt að
stjórn þjóðarbúsins, séu allt annað en
ánægðir með afsprengið.
Oft er hollt að staldra við um stund og
horfa upp úr þrasi dægurmálanna til að
gera sér grein fyrir því, hvert raunveru-
lega sé stefnt, hvort við séum með ákvörð-
unum okkar um einstök mál að stefna að
settu marki eða byggja upp smám saman
þjóðfélag, sem er fjarri þeim hugsjónum,
sem við berum í brjósti. í þessari grein
verour rætt um eina mikilvægustu spurn-
ingu, sem á menn hefur sótt í þessum efn-
um, en hún er, hve mikil afskipti ríkis-
valdsins, einkum í efnahagsmálum, séu
samrýmanleg þeim lýðræðislegu stjórn-
háttum, sem flestir íslendingar vilja í
heiðri halda. En áður en freistað sé að
svara henni, er nauðsynlegt að fara nokkr-
um orðum um hugtakið lýðræði, þar sem
notkun þess er óneitanlega mjög á reiki.
Allar vildu meyjar með Ingólfi ganga,
og svo er um lýðræðið. Töfrar þessa orðs
eru slíkir, að allir stjórnmálaflokkar vilja
letra það á gunnfána sinn, og það er löngu
úr móð, að einræðisherrar noti annað orð
um stjórnarfar í löndum sínum. En eins og
oft vill verða, hefur þessi pólitíska hylli
ekki orðið til þess að skýra málið, enda er
það nær algild regla, að nákvæmni í merk-
ingu pólitískra hugtaka stendur í öfugu
hlutfalli við sálrænt áhrifavald þeirra.
Kjarninn 1 skilgreiningu lýðræðis er sá,
að stjórn þjóðfélagsins sé 1 höndum manna,
er kosnir hafi verið meirihlutakosningu.
En til þess að kosningar leiði raunveru-
lega í Ijós vilja meirihlutans, verða þær að
vera frjálsar, svo að réttur og skoðana-
frelsi minnihlutans sé virt ekki síður en
meirihlutans. Það er einmitt varðandi
þetta atriði, sem grundvallarmismunur er
á austrænu og vestrænu lýðræði. Þótt ríkis-
stjórn lands hafi sannanlega meirihluta
þjóðarinnar á bak við sig, eins og hugsan-
legt er að sé um margar einræðisstjórnir,
getur það ekki talizt lýðræði, ef réttindi
minnihlutans eru fyrir borð borin. Það er
óbein viðurkenning á því, að meirihluti
einvaldsflokks segi lítið um vilja þjóðar-
innar, að engin einræðisstjórn sættir sig