Nýtt Helgafell - 01.04.1959, Blaðsíða 19

RÍKISVALD OG FRELSI
13
sem á athafnafrelsi þeirra verður að leggja.
Dýrkeypt reynsla af mörgum öðrum stjórn-
arkerfum hefur leitt í ljós, að ekkert þeirra
veitir mönnum eins mikla vernd gegn
ófrelsi og misbeitingu ríkisvaldsins.
Niðurstaðan er því sú, að frelsi manna
er þeim mun meira sem hið frjálsa athafna-
svið þeirra er minni takmörkunum háð af
hálfu samfélagsins og því meiri áhrif, er
þeir geta sjálfir haft á eðli og framkvæmd
þeirra hafta, sem á þá eru lögð.
Það liggur í augum uppi, að aukin af-
skipti ríkisins skerða athafnasvið ein-
staklingsins, en margir munu halda því
fram, að hann sé í rauninni ekkert verr
settur þrátt fyrir þetta, ef honum er á lýð-
ræðislegan hátt tryggð áhrif á meðferð
ríkisvaldsins. Þetta er vafasöm skoðun. Að
vísu er óhjákvæmilegt að skerða frelsi
manna á ýmsa lund, en þar er um að ræða
illa nauðsyn, vegna þess að frelsi einstakl-
ingsins rekst á önnur markmið, sem talin
eru skipta enn meira máli. Ekkert lýðræði
er svo fullkomið, að afskipti þess af at-
höfnum einstaklingsins verði ekki skoðuð
sem frelsisskerðing. Hins vegar er slík
frelsisskerðing oft óhjákvæmileg af öðrum
orsökum, og þá skiptir að sjálfsögðu höfuð-
máli, að hún sé lýðræðislega framkvæmd.
III
Þetta vandamál væri þó ekki eins erfitt
viðureignar og raun er á, ef öruggt væri,
að hverju sinni væri aðeins um að ræða
val á milli athafnafrelsis einstaklingsins
annars vegar, en lýðræðislega ákveðinnar
takmörkunar á athafnasviði hans hins veg-
ar. En fjarri fer, að svo sé. Fari afskipti
ríkisvaldsins fram yfir ákveðið mark, bend-
ir margt til þess, að lýðræðislegt aðhald
um starfsemi þess verði erfiðara og bresti
jafnvel alveg að lokum. Sé þetta rétt, hafa
aukin ríkisafskipti tvöfalda hættu 1 för
með sér: Þau minnka hið frjálsa athafna-
svið einstaklingsins, en draga um leið úr
áhrifum hans á þau öfl, sem takmarka
frelsi hans. Það er því mikilvægt að gera
sér grein fyrir því, hvort þessi kenning á
við rök að styðjast.
Fyrir henni eru tvær meginröksemdir.
Sú fyrri byggist á, að frjáls skoðanamynd-
un og flokkaskipun í lýðræðisþjóðfélagi sé
því aðeins möguleg, að nægilegur fjöldi
einstaklinga hafi svo mikið athafnafrelsi,
að þeir geti sæmilega öruggir gengið í ber-
högg við skoðanir þeirra, sem hafa ríkis-
valdið í höndum sér hverju sinni. Ef ríkis-
valdið hefur eitt yfirstjórn allrar efnahags-
starfsemi, ræður fræðslu og uppeldi, eru
ekki mikil líkindi til, að stjórnarandstað-
an yrði öflug, jafnvel þótt hún væri í orði
kveðnu frjáls gerða sinna. Þeir, sem með
völdin færu í nafni meirihlutans, hefðu þá
góða aðstöðu til þess að sjá svo um, að
fylgi við þá borgaði sig betur en andstaða,
og fyrr eða síðar má telja víst, að þeir
menn kæmu til valda, sem ekki víluðu
fyrir sér að neyta þessarar aðstöðu.
Leikreglur lýðræðisins eru orðnar til í
þjóðfélagi efnahagslega óháðra einstakl-
inga, sem skipa sér í flokka í baráttu um
meðferð ríkisvaldsins. Á meðan ríkisvald-
ið er ekki orðið ofjarl í þjóðfélaginu, er
ekki mikil hætta á því, að stjórnaraðstaða
skapi meirihlutaflokkum færi á að halda
völdunum um ófyrirsjáanlegan tíma. Slík
misnotkun ríkisvaldsins gengur heldur
varla mjög langt, ef stjórnarflokkarnir eiga
það yfir höfði sér að tapa í næstu kosn-
ingum. En þegar svo er komið, að enginn
aðili eða samtök geta boðið ríkisvaldinu
byrginn, er hætt við, að öllum tækjum
þess verði ótrauðlega beitt til að viðhalda
völdum ráðandi flokks. Kosningar mundu
þá brátt verða hreint formsatriði og sjálf-
krafa traustsyfirlýsing til stjórnarinnar,
en hin raunverulega valdabarátta mundi
færast bak við tjöldin í herbúðum valdhaf-
anna.
Óneitanlega virðist tilhneigingin vera
þessi, enda þótt þróunin mundi vafalaust
fara mjög eftir því, hve sterk ítök lýð-
ræðislegir stjórnarhættir ættu í hugum
manna með hverri þjóð. Segja má, að með-