Nýtt Helgafell - 01.04.1959, Síða 20

14
HELGAFELL
al þeirra þjóða, sem orðið hafa ríkisalræði
að bráð, hafi aðrar forsendur fyrir lýðræð-
islegu stjórnarfari einnig brostið, svo að
enn sé ekki um neitt óyggjandi dæmi að
ræða um þessi áhrif af auknum afskipt-
um ríkisins. Hins vegar eru ekki dæmi
þess, að lýðræði í nútímaskilningi hafi
þróazt nema í þjóðfélögum, sem búið hafa
við frjálst hagkerfi efnahagslega óháðra
einstaklinga.
En snúum okkur þá að hinni röksemd-
inni, en fyrir henni er auðveldara að finna
nærtæk dæmi. Þessi röksemd er byggð á
þeirri reynslu, að lýðræðið sé ekki vel til
þess fallið að skera úr mjög flóknum
vandamálum, þar sem sætta þarf ólíka
hagsmuni. Á meðan starfsemi ríkisvalds-
ins er tiltölulega afmörkuð, sérstaklega í
efnahagsmálum, er hægt að segja, að vilji
þjóðarinnar, eins og hann birtist í kosn-
ingum til löggjafarþings, nái að hafa veru-
leg áhrif á þá stefnu, sem rekin er. En
þegar svo langt er komið, að ríkisvaldið
sé farið að hafa afskipti af flestum þátt-
um efnahagslífsins og farið að leysa mark-
aðskerfið af hólmi að verulegu leyti, fara
viðfangsefnin að verða svo flókin, að eng-
in von er til, að þing geti tekið sjálfstæða
afstöðu til þeirra, hvað þá kjósendur. Öll
völd hljóta þá að dragast frá þingi til ríkis-
stjórnar, sem ein hefur aðstöðu til þess að
gera samfelldar áætlanir. Fyrir þingið er
þá ekki um annað að velja en að segja já
eða nei. Þar að auki eru málin of flókin
til þess, að hægt sé að setja nákvæm laga-
fyrirmæli um hvert einstakt atriði, og
verður því að fela ríkisstjórninni úrskurð-
arrétt um fjöldamörg veigamikil mál. Um
allt þetta eru augljós dæmi hér á landi.
IV
Afskipti ríkisvaldsins af efnahagsmálum
hér á landi hafa farið stórlega vaxandi,
sérstaklega síðustu árin, og hafa þau vafa-
laust aldrei verið meiri en nú, jafnvel ekki
á mektardögum fjárhagsráðs 1948—1949.
Auk margvíslegra beinna hafta og eftir-
lits, sem nær inn í flesta króka hagkerfis-
ins, virðist nú svo komið, að á hverju ári
verði að gera nýjar ráðstafanir í efnahags-
málum, eins og það er kallað. Hér er um
að ræða nokkurs konar heildaráætlun, þar
sem ríkisvaldið ákveður að verulegu leyti
rekstursgrundvöll helztu atvinnuveganna
og markar stefnu, sem hefur víðtæk áhrif
á skiptingu þjóðarteknanna. Helztu aðferð-
irnar, sem notaðar eru til þess, að þær áætl-
anir megi ná fram að ganga, eru annars
vegar millifærsla peninga í formi uppbóta,
framleiðslustyrkja, niðurfærslu vöruverðs,
verðjöfnunar o. s. frv., en hins vegar alls
kyns höft, verðlagseftirlit, innflutnings-
hömlur, skömmtun gjaldeyris og veitingar
fjárfestingarleyfa.
Eg býst við, að fylgismönnum áætlunar-
búskapar þyki ofrausn að nota það heilaga
orð um það hagkerfi, sem við nú búum við,
því að enn vantar mikið upp á, að ríkis-
valdið geti komið fram vilja sínum í öll-
um greinum, og mun ég víkja frekar að
því síðar. En þótt við séum ekki komnir
lengra en þetta á þeim vegi, sem liggur
til hins fullkomna áætlunarbúskapar, sjást
þó þegar ótvíræð merki þess, að lýðræðis-
legt aðhald með aðgerðum ríkisvaldsins sé
farið að linast. Skal ég drepa á nokkur at-
riði því til sönnunar.
Greinilegt einkenni stjórnmálaþróunar-
innar er það, hve áhrifavaldi Alþingis
varðandi alla löggjöf um efnahagsmál hef-
ur hnignað á síðustu árum. Hin miklu
bjargráðafrumvörp hafa verið keyrð í
gegnum þingið á örfáum dögum, og hefur
alþingismönnum ekki gefizt neinn kostur
á að gera sér grein fyrir eðli þeirra og
áhrifum, hvað þá að gera á þeim skynsam-
legar breytingartillögur eða koma fram
með aðrar tillögur í staðinn. Það væri mis-
skilningur að kenna virðingarleysi fyrir
leikreglum lýðræðisins um þessa þróun.
Meginástæðan er áreiðanlega sú, að mjög
erfitt er samkvæmt eðli málsins að gefa
frumvörpum af þessari tegund þingræðis-
lega meðferð. Kemur þar þá fyrst til, að