Nýtt Helgafell - 01.04.1959, Síða 24

18
HELGAFELL
verður hins vegar ekki dregin sú ályktun,
að efling ríkisvaldsins sé í mótsögn við
lýðræðisskipulagið. Eins og bent var á í
upphafi þessa máls, er lýðræðið ekki mark-
mið í sjálfu sér, heldur tæki til að tryggja
önnur verðmæti, svo sem frelsi og jafnrétti,
en um það eru oft mjög skiptar skoðanir,
hvert þessara eða annarra verðmæta sé
mest virði.
Sögulega eru upptök lýðræðis nútímans
í baráttu borgarastéttanna gegn ofríki rík-
isvalds, sem algerlega var í höndum kon-
unga og aðals. Tilgangur lýðræðisins var
því að auka sem mest athafnafrelsi ein-
staklingsins og vernda það með því að
setja sem rammastar skorður gegn mis-
beitingu ríkisvaldsins. Hið frjálsa framtak,
sem nú varð alls ráðandi, reyndist aflgjafi
mikilla efnahagslegra framfara, en þó tókst
því hvorki að skapa meginþorra fólks ör-
ugga afkomu né viðunandi jafnrétti. Og
áður en langt leið varð lýðræðið í vaxandi
mæli tæki í höndum nýrra flokka til að
knýja fram aðra stefnu: aukið jafnrétti og
skipulagningu efnahagslífsins. En þessum
markmiðum varð ekki náð nema með
auknu valdsviði ríkisins og mikilli íak-
mörkun á hinu frjálsa athafnasviði ein-
staklingsins.
í bjartsýni sinni voru margir þeirrar
skoðunar, að auðvelt ætti að vera að sam-
eina frelsi og jafnrétti og engin hætta
þyrfti að stafa af eflingu ríkisvaldsins, ef
með það væri farið á lýðræðislegan hátt.
Því miður hefur þetta reynzt tyllivon.
Jafnvel í hinu fullkomnasta lýðræðisþjóð-
félagi hljóta mjög mikil afskipti ríkisvalds-
ins að hafa 1 för með sér takmörkun á
frelsi einstaklingsins, sem fyrr eða síðar
getur leitt til þess, að raunverulegt lýð-
ræði sé úr sögunni. En á þessu vandamáli
er ekki nein einföld lausn til, því að efl-
ing ríkisvaldsins er að verulegu leyti af-
leiðing þess, að menn eru að reyna að ná
markmiðum, svo sem jafnrétti og efnahags-
legu öryggi, sem sumir telja ekki síður
mikils virði en frelsið sjálft.
Hin pólitíska flokkabarátta mun ætíð
snúast mjög um það, hver þessara verð-
mæta séu mikilvægust. Um það verður
aldrei samkomulag. Hins vegar hafa allir
lýðræðisflokkar á Vesturlöndum gert sér
þess ljósari grein á síðustu árum, að auk-
in afskipti ríkisvaldsins geta verið hættu-
leg bæði fyrir lýðræðið sjálft og frelsi ein-
staklingsins. Hafa menn því leitað nýrra
leiða að þeim markmiðum, sem þeir áður
hugðust ná með auknu valdsviði ríkisins.
Má segja, að nú sé að verulegu leyti sam-
komulag um það milli flestra vestrænna
lýðræðisflokka allt frá íhaldsflokkum til
sósíaldemókrata, að hið skipulagða mark-
aðshagkerfi sé líklegra til þess en bæði
óskorað einkaframtak og alger áætlunar-
búskapur að tryggja í senn frelsi einstak-
lingsins og félagslegt réttlæti.
Mest er um vert, að menn gleymi því
aldrei, að valdið og frelsi einstaklingsins
eru andstæður, en á milli þeirra verður
hver kynslóð að leita nýrra sátta. Og þá
er um að gera að tefla ekki á tvísýnu, held-
ur hafa vaðið fyrir neðan sig, því valdinu
er títt að bregða yfir sig lambsgæru sak-
leysis og blíðu, unz það er orðið svo öflugt,
að það hefur ráð manns í hendi sér. Aftur
á móti er mönnum gjarnt að meta ekki
frelsið sem skyldi, því að það er eins og
loftið, sem við öndum að okkur. Við finn-
um ekki til fulls, hvers virði það er fyrir
hamingju okkar og þroska, fyrr en það er
af okkur tekið.
(Grein þessi er að miklu leyti byggð á
framsöguræðu, sem haldin var á fundi
Stúdentafélags Reykjavíkur 10. marz s.l.,
en umræðuefnið var, hve mikil afskipti
ríkisvaldsins væri samrýmanleg lýðræðis-
legum stjórnarháttum.)