Nýtt Helgafell - 01.04.1959, Side 34

28
HELGAFELL
ar, hefi ég ekki fundið gögn um það, hve
margir kjósendur voru í hverju kjördæmi
né um land allt, er hinar fyrstu kosning-
ar fóru fram sumarið 1844. Nokkuð má þó
marka af því, sem dr. Páll E. Ólason segir
um kosningarnar í ísafjarðarsýslu, — en
á því svæði eru nú 3 kjördæmi, Vestur-
og Norður-ísafjarðarsýslur og ísafjarðar-
kaupstaður. Þarna voru 80 nöfn á kjörskrá,
og neyttu 52 kjósendur atkvæðisréttar síns.
ísafjarðarsýsla var í hópi hinna fjölmenn-
ustu kjördæma, íbúar þar 4110 árið 1845.
íbúatala alls landsins var á því ári talin
58558 (Skýrslur um landshagi, I. b.). Með
svipuðu hlutfalli milli íbúatölu og kjós-
endatölu ætti kjósendatalan á öllu land-
inu að hafa verið milli 1100 og 1200 og þó
vafamál, hvort það er ekki of hátt áætlað.
Óhætt sýnist að fullyrða, að kjósendatal-
an hafi ekki náð einum af hverjum 50 íbú-
um landsins.
Heldur fór illa fyrir Vestmannaeyjum í
kosningunum. Eyjarnar voru um það bil
10 sinnum fólksfærri en ísafjarðarsýsla og
13 sinnum fólksfærri en stærsta kjördæm-
ið, Árnessýsla. Ekki fengu eyjaskeggjar þó
notið forréttinda sinna, því að þegar til
átti að taka fannst enginn „fasteignar hald-
andi“ nægilega efnum búinn í kjördæm-
inu. Það var því ekki að furða, þótt kan-
cellíið skrifaði Hoppe stiftamtmanni hinn
14. nóvember 1843:
„Foranlediget heraf skulde man til
behagelig Efterretning og videre Be-
kjentgjörelse tjenstligst melde, at det
efter det saaledes Oplyste er en Selv-
fölge, at intet Valg af Althingsmand til
Althinget for denne Gang vil blive at
foretage paa Vestmanöe“.
(Lovs. f. Isl., XII, bls. 666).
Á hinu fyrsta Alþingi, sem saman kom
* hinn fyrsta dag júlímánaðar 1845, var
mikill fögnuður yfir þeim vísi til frelsis,
sem fengizt hafði. Hitt duldist þó engum,
að hér var aðeins um hið fyrsta skref að
ræða, og að alþingistilskipunin var fjarri
því að vera nógu frjálsleg um kosningar-
rétt og kjörgengi og annað fyrirkomulag
kosninganna. Þó bar mönnum talsvert á
milli um það, hvar lausnarinnar væri að
leita um einstök atriði.
Hinu fyrsta Alþingi bárust 17 bænarskrár
um málið með 1986 undirskriftum. Sýnist
sú tala hafa nálgazt það að vera tvöföld
tala kjósendanna, svo að víðar hefur áhug-
inn á málefnum landsins náð en til „fast-
eignar haldenda“. Skýrust var, sem vænta
mátti, bænarskráin frá Íslendingum í Kaup-
mannahöfn, enda flutt af Jóni Sigurðssyni.
Snerist meiri hluti þingmanna að þeirri
stefnu, sem þar var mörkuð, þótt síðar yrði.
Annars stangaðist það nokkuð í fyrstu,
hverjar réttarbætur menn fóru fram á í
bænarskránum.
Engin niðurstaða varð af umræðum um
kosningafyrirkomulagið á þingi 1845, en á
hinum næstu tveim þingum, 1847 og 1849,
urðu þær þeim mun fjörugri, og þá ekki
síður á fundum úti um land og í blöðum,
eftir að undirbúningur hófst undir þjóð-
fundinn 1851. Verður nú reynt að segja
nokkuð frá hinum helztu ágreiningsatrið-
um.
Eitt hið fyrsta, sem menn greindi á um,
var það, hvort heppilegra væri að hafa „ein-
faldar“ kosningar eða „tvöfaldar“, eins og
það var þá kallað, en nú myndi þetta nefnt
beinar kosningar og óbeinar. Síðarnefnda
aðferðin, að kjósendur í hverri sókn eða á
öðru takmörkuðu svæði kysi kjörmenn,
sem síðan kæmi saman til þess að kjósa
þingfulltrúann, var nokkuð víða í tízku,
og enn er þessi aðferð sumstaðar notuð,
t. d. við forsetakosningar í Bandaríkjun-
um. Páll Melsted kammerráð — faðir Páls
gamla Melsteðs sagnfræðings —, sem þá
var sýslumaður Árnesinga og brátt átti
eftir að verða amtmaður sunnan og vest-
an (1849), var í hópi þeirra, sem mest höfðu
hugsað þessi mál. Hann hafði átt sæti í
embættismannanefndinni í Reykjavík 1839
og 1841 og skrifað athugasemdir um ráð-
gjafarþing, sem birtust í Fjórum þáttum