Nýtt Helgafell - 01.04.1959, Side 59

TÍMINN FLETTIR SPILUNUM TVISVAR
53
iyo8—/959:
Afram Hggja sporin
A lþingi 1907 reyndist ekki þeim vanda
vaxið að leysa kjördæmamálið. Tvær
leiðir stóðu því opnar, einmenningskjör-
dæmin eða hlutfallskosningarnar. Það
felldi síðari leiðina, nýmælið, með eins
atkvæðis mun, vegna þess að tveir mætir
menn gleymdu því í svip, að að hika er
sama og tapa. Hin leiðin, einmennings-
kjördæmin, féll með miklu meiri atkvæða-
mun. Utkoman var sú, að menn fengu hið
eina, sem öllum kom saman um að væri
óhafandi, — status quo eða sama ófremdar-
ástandið og áður.
Einmenningskjördæma-leiðin var þó fær
leið þá, og þrátt fyrir galla, sem liggja í
augum uppi og bent var á í umræðunum
á Alþingi, var vel hugsanlegt, að þá hefði
mátt takast — með réttsýni og góðum
vilja — að skapa það fyrirkomulag ein-
menningskjördæma, sem enzt hefði um
langa hríð og þjóðin getað unað við. Það
hefði vitanlega verið frumskilyrði, að gætt
hefði verið jafnaðar og réttlætis um stærð
kjördæmanna, og að aðili óháður hinu póli-
tíska valdi hefði á vissum, ekki of löng-
um fresti, endurskoðað kjördæmamörkin,
svo sem gert mun í Englandi. Annað skil-
yrði, sem þurft hefði að uppfylla, var það,
að almenn tilfinning væri í landinu fyrir
því, að einmenningskjördæmin væru rétta
leiðin. Það má lengi bjargast við fyrir-
komulag, sem að ýmsu er andstætt rök-
réttri hugsun, ef það er stutt af bjargföstu
afli vanafestunnar, — en við höfum séð,
að því fór fjarri, að einmenningskjördæm-
in nytu slíkrar hylli, jafnvel um aldamót-
in.
Það getur verið gaman að láta sig dreyma
dagdrauma um það, hvernig farið hefði í
íslenzkum stjórnmálum, ef þessi leið hefði
verið valin þá. Það er mjög sennilegt, að
þróun flokkaskipunarinnar í landinu hefði
fengið annan svip, ef henni hefði verið
sniðinn þessi stakkur og stjórnmálamenn-
irnir álitið, að ekki yrði úr honum komizt.
— Kannske hefði tveggja flokka kerfi
þá orðið ráðandi og unnið á móti viðgangi
öfgaflokka til vinstri, — öfgaflokkar íhalds-
megin hafa aldrei þrifizt á þessu landi,
því að ósanngjarnt væri að lýsa Fram-
sóknarflokknum svo. Þessi hefir orðið
reynslan í Englandi, en ensk stjórnmál
fara sínar eigin götur um margt, og óvar-
legt er að draga of miklar ályktanir
af því fordæmi. Einmenningskjördæmin
hefðu jafn hugsanlega getað orðið til þess
að viðhalda algerri riðlun 1 flokkaskipun
og fullkominni hreppapólitík. — En þessi
leið var ekki farin, og það er bezt að tala
ekki meira um það, hvað orðið hefði.
Kjördæmamálið komst ekki aftur á dag-
skrá næstu árin. Kosningarnar 1908 sner-
ust um miklu mikilsverðara atriði, sam-
bandsmálið við Danmörku. „Uppkastið11
var fellt með stórkostlegum atkvæðamun
á þingi, og Hannes Hafstein fór frá völd-
um. Sagan endurtók sig. Sambandsmálið
tók hug manna og skipti flokkum næsta
áratug, og ennfremur dreifðu erfiðleikar
heimsstyrjaldarinnar hugum manna frá
þeim innlendu vandamálum, sem þoldu
nokkra bið. Meðan kosið var um þetta mál,
mátti segja, að ranglæti kjördæmaskipun-
arinnar kæmi ekki að sök. En menn áttu
eftir að vakna við illan draum eftir 1918.
Tveir sérhagsmunaflokkar, Framsóknar-
flokkurinn og Alþýðuflokkurinn, vo.ru að
komast á laggirnar, og það kom í ljós," að
kjördæmaskipunin var sérstaklega vilhöll
öðrum þeirra. Þegar fram í sótti, sýndi það
sig einnig, að hann var þess albúinn að láta
kné fylgja kviði í notkun sérstöðu sinnar.
Ég hefi þrívegis hér að framan feitletr-
að orðið þá 1 sambandi við árið 1907. Þeim
mun meira sem ég kynni mér kjördæma-
málið, og þeim mun meira sem ég hugsa
um það, þeim mun sannfærðari verð ég
um það, að þarna var síðasta tækifærið
til þess að koma á einmenningskjördæm-
um sem framtíðarskipan.