Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2003, Blaðsíða 48

JÓN ÓLAFSSON
aðhvort breytt heimsmyndinni eða skapað tól og tækifæri til fram-
kvæmda sem hafa ófyrirsegjanlegar afleiðingar þegar til lengri tíma er lit-
ið. En með því að horfast í augu við þessa áhættu getur maðurinn tekist
á við þau verkefni sem tilveran skapar. Þannig verða vísindi og vísinda-
starf hluti af tilverugrundvelli nútímamannsins. Þau koma ekki í stað trú-
arbragða en þau eru engu að síður hluti af svarinu um hvers konar lífi
skuli lifað og það er lífið sem setur skynsemi og skjmsamleg tök á mann-
legum vanda ofar þörfinrú fyrir öryggi og fullvissu.
Freud og Dewey eiga það sameiginlegt að telja heill einstaklings og
samfélags standa og falla með jafhvægi sálarlífsins. Við lestur á heimspeki
Deweys er þessi krafa stundum mistúlkuð svo að hvaðeina sem stuðli að
slíku jafnvægi sé þar með réttlætanlegt. Þannig sé sannfæring réttlætan-
leg ef hún stuðli að hamingju mannsins, trú góð og gild ef hagkvæmt
reynist að hafa hana og svo framvegis. En samanburður á Dewey og
Freud sýnir betur hina réttu túlkun hennar. Jafrivægi sálarlífsins getur
aldrei verið afleiðing blekkingar. Jafnvægi jafhgildir því að taka þá áhættu
sem felst í að yfirgefa hið gamalkunna og takast á við raunverulegar
spurningar með skynsemina að vopni. Þegar um siðferði er að tefla varða
slíkar spurningar mannleg verðmæti og bindingar (e. commitments).
Grundvallarspurning siðffæðimrar er þá ekki hversvegna ber mér að
breyta siðferðilega rétt heldur þessi: Hvernig get ég hugsað á gagnrýnan
hátt um verðmæti og bindingar og komist að skynsamlegum niðurstöð-
um um hvernig best sé að breyta eða best sé að vera? A sama hátt verð-
ur meginspurning heimspekinnar ekki hvernig ég geti fullyrt að eittlivað
sé til frekar en ekkert heldur öllu heldur sú hver séu almennustu og
óhlutbundnustu einkenni veruleikans.
Vísindahyggjan sem þeir Dewey og Freud eiga sameiginlega er þannig
hófsöm vísindahyggja - hófsöm í þeim skilningi að hún gerir hóflegar
kröfur tdl vísindalegra spurninga - ffjálslynd um aðferðir, efhivið og nið-
urstöður vísindanna. Hún gerir ekki ráð fýrir að hugtök sálgreiningar-
innar þarfhist ekki túlkunar en samkvæmt henni birtist merking þeirra
með einum eða öðrum hætti í beitingu þeirra og á meðan þau reynast
gagnleg og leiða til niðurstaðna sem hafa skýringagildi er fráleitt að
hafna sálgreiningunni í heild sinni. Það kann að þykja hæpið að leggja út
af athugasemdum Freuds um siðmenningu, samfélag og trúarbrögð til að
komast að niðurstöðum sem eiga einnig við um kenningu hans alla. Við
því er líklega best að segja það eitt að þessi rit megi taka sem vísbend-
46