Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2003, Blaðsíða 37

FREUD UM SIÐMENNINGU OG SAMFÉLAG
ekki blanda mér í deilur um sálgreiningu, stöðu hennar og eðli og því
hvorki taka málstað Griinbaums né túlkunarfræðinganna, sem Griin-
baum talar um af mikilli lítilsvirðingu. Markmið mitt í þessari grein er að
draga hliðstæðu á milli nokkurra atriða í þjóðfélagshugsun Freuds og
gagnrýni pragmatista á heimspekihefðina. Heimspekileg túlkun á Freud
veltur ekki nauðsynlega á því hvort sálgreiningarkenning hans standist
túlkunarfræðilega eða vísindalega. I skrifum Freuds kemur ffam heim-
spekileg afstaða sem hefur sjálfstætt gildi. Þessa heimspekilegu afstöðu,
sem ég vil ekki ganga svo langt að kalla sérstaka heimspekikenningu, er
hægt að skoða og ræða bæði með tilliti tdl sálgreiningar, en einnig og ekki
síður út frá þeim straumum í heimspeki og pólitík sem voru efst á baugi
þegar Freud skrifaði rit sín um samfélag og menningu. Sá samanburður
sem ég hef sérstaklega áhuga á hér, er samanburður við gömlu pragmat-
istana, en mér virðist þjóðfélagshugsun Freuds minna um margt á það
sem heimspekingar á borð við William James, John Dewey og George
Mead skrifuðu á fyrstu áratugum tuttugustu aldarinnar. Nú er áhrifasaga
alltaf dálítið endasleppt fýnirbæri og þegar um samtímamenn er að ræða
getur reynst erfitt að segja til um hver hafði áhrif á hvern. Eg ætla ekki
að hætta mér út í að greina áhrif sem Freud kann að hafa orðið fyrir frá
samtímamönnum sínum. Markmiðið er að lesa Freud inn í hefð í heim-
speki sem einu nafni má kalla heimspekilegan pragmatisma og var á tím-
um Freuds helsti valkosturinn við rökfræðilega raunhyggju. Það er
óþarft að gera Freud að einhverskonar pragmatista, en hitt er augljóst,
þegar verk hans eru lesin í því samhengi, að það almenna viðhorf tál
þekkingar og rannsókna sem pragmatdstar boðuðu á miklu betur við þau
en ströng vísindahyggja sem einkennir raunhyggju þessa tdfna.'
Heimspeki og raunveruleikaflótti
Ein ástæðan fyrir því að Freud vill forðast heimspeki og gerir tdlraun tdl
að útdloka heimspekilega túlkun á kenningu sinni, er sú að heimspeki fel-
ur í sér alveg samskonar blekkingu og trúarbrögðin. Trúarbrögðin skapa
heim ötyggis og hjálpræðis: „Mér virðist liggja beint við að telja trúar-
þarfir sprottnar af hjálparleysi barnsins og þrá þess efidr föður, sér í lagi
þegar á það er litdð að þessi þrá er ekki einungis efidrstöðvar frá bernsku-
7 Ég nota rökfræðilega raunhyggju yfir það sem á ensku er kallað logical positivism, og
raunhyggju um positivism.
35